2024 წლისთვის „კავკასიური სახლი“ გეგმავს ახალი, უნიკალური წიგნის გამოცემას, რომელიც მსოფლიო რელიგიებისა და ეკოლოგიური პრობლემების ურთიერთმიმართების საკითხს განიხილავს. კრებული გააერთიანებს თანამედროვე ეპოქის ცნობილი საზოგადო და სასულიერო მოღვაწეების ტექსტებს გარემოს დაცვის, კლიმატის ცვლილებისა და რელიგიის ურთიერთკავშირის თაობაზე. (გამოცემის სავარაუდო სათაური იქნება „ღმერთი მწვანეა“ ან „მწვანე სამყაროს მწვანე ღმერთი“). პუბლიკაციის რედაქტორი იქნება დოქტორი დავით ადეიშვილი, რომელმაც რამდენიმე წლის წინ ჟურნალ „აფრაში“ უკვე გამოაქვეყნა ვრცელი სტატია „ქრისტიანული ეკოსოციალიზმი“ და საზოგადოების წინაშე კიდევ ერთხელ წამოჭრა ქრისტიანული, სოციალური და ეკოლოგიური ეთიკის საგულისხმო დებულებები.
გთავაზობთ ბ-ნი დავით (მიქაელ) ადეიშვილის მიერ თარგმნილ ტექსტს “ქმნილების მეშვეობით შემოქმედისკენ” – ავტორი: დიოკლეას ეპისკოპოსი კალისტოსი (Through Creation to the Creator by Bishop Kallistos of Diokleia)
კალისტოს უეარი (ტიმოთი რიჩარდ უეარი, 1934–2022) – აღმოსავლეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის ინგლისელი ეპისკოპოსი და ღვთისმეტყველი. 1982 წლიდან ეკავა დიოკლეის ეპისკოპოსის ტიტული ფრიგიაში (ბერძნ. Διόκλεια Φρυγίας), მოგვიანებით გახდა მიტროპოლიტი (2007) კონსტანტინოპოლის მსოფლიო საპატრიარქოს დაქვემდებარებაში. უეარი იყო ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი თანამედროვე მართლმადიდებელი იერარქი და ღვთისმეტყველი. 1966 წლიდან 2001 წლამდე იყო ოქსფორდის უნივერსიტეტის აღმოსავლეთის მართლმადიდებლური კვლევების ლექტორი. მისი ყველაზე ცნობილი წიგნი „მართლმადიდებლური ეკლესია“ – შესწორებული და შევსებული – გამომცემლობა „პინგვინის“ მიერ 1993 წელს გამოიცა. ის იყო „მართლმადიდებლური მშვიდობის ამხანაგობის“ მრჩეველთა საბჭოს წევრი. მისი წინამდებარე ესსე წარმოდგენილი იყო ლონდონში 1996 წელს, როგორც მარკო პალისის (მარკო ალექსანდრე პალისი იყო ბერძენ-ბრიტანელი ავტორი და მთამსვლელი, რომელიც მჭიდრო კავშირში იყო ტრადიციონალისტურ სკოლასთან. მან დაწერა ნაშრომები ტიბეტის რელიგიისა და კულტურის შესახებ – მთ.) მესამე მემორიალის ლექცია.
„ნუ ავნებთ ქვეყანასა, ნუცა ზღვასა, ნუცა ხეთა…“
(გამოცხადება 7:3)
„წმინდანები სიყვარულით იხუტებენ მთელ ქვეყანას“
წმ. სილუან ათონელი
ათონის წმინდა მთის ტყის ბილიკების გასწვრივ, ბერები ზოგჯერ ნიშნულებს ასობდნენ, რითაც ამხნევებდნენ ან აფრთხილებდნენ გამვლელ მომლოცველებს. მე განსაკუთრებულ სიამოვნებას მანიჭებდა ერთი ასეთი წარწერა. მისი გზავნილი იყო მოკლე და ნათელი: „გიყვარდეთ ხეები“.
ამას, როგორც ჩანს, სრულად იზიარებდა მამა ამფილოქე, კუნძულ პატმოსის უხუცესი’ ამის მოწმე ჩემი იქ პირველად ყოფნის დროს გავხდი. „იცი? ღმერთმა კიდევ ერთი მცნება მოგვცა, რომელიც არ წერია წმინდა წერილში, ეს მცნებაა: “გიყვარდეთ ხეები,“ – თქვა მან. მას სწამდა, რომ ვისაც ხეები არ უყვარს, მას არც ღმერთი უყვარს. ის ირწმუნებოდა, რომ „როცა შენ ხეს რგავ, შენ ნერგავ იმედს, შენ ნერგავ მშვიდობას, შენ ნერგავ სიყვარულს, და შენ მიიღებ ღვთის კურთხევას“. ეკოლოგობა ეკოლოგიაზე ბევრად ადრე გახდა მოდური, ადგილობრივი ფერმერების აღსარების მოსმენის შემდეგ, მოსანანიებლად ხშირად ის მათ ხეების დარგვას ავალებდა. ხანგრძლივი ზაფხულის გვალვების დროს ის თავად დადიოდა კუნძულის გარშემო და ახალ ნერგებს რწყავდა. მისმა მაგალითმა და გავლენამ გარდაქმნა პატმოსი: აპოკალიფსის ქვაბულის მიმდებარე ბორცვების ფოტოებზე, რომლებიც მეოცე საუკუნის დასაწყისშია გადაღებული, ვხედავთ მოშიშვლებულ და უნაყოფო მთის კალთებს, სადაც დღეს ხშირი და აყვავებული ტყეა.
მამა ამფილოქე არანაირად არ ყოფილა პირველი სულიერი მასწავლებელი თანამედროვე ბერძნულ ტრადიციაში, რომელიც მიხვდა ხეების მნიშვნელობას. ორი საუკუნით ადრე, ათონელი ბერი წმ. კოსმას ეტოლელი, 1779 წელს წამებული, თავისი მისიონერული მოგზაურობის დროს მთელს საბერძნეთში ხეებს რგავდა და თავის ერთ-ერთ ქადაგებაში ამბობდა: „ხალხი ღარიბად დარჩება, რადგან მათ არ უყვართ ხეები“. ჩვენ ვხედავთ, რომ ეს წინასწარმეტყველება სრულდება მსოფლიოს უმრავლეს მხარეში. სხვა ნათქვამი, რომელიც მას მიეწერება, – ამჯერად არა ხეებზე, – სრულად მიესადაგება თანამედროვე ეპოქას: „დრო მოვა, როცა ეშმაკი ჩაჯდება ყუთში და მორთავს ყვირილს, და მისი რქები სახურავებიდან ამოიწვერებიან“. ამას ხშირად უნებლიედ ვიხსენებ ხოლმე, როცა ცის ჰორიზონტს გავცქერი ლონდონში, თავისი ჩამწკრივებული სატელევიზიო ანძებით.
„გიყვარდეს ხეები“. რატომ? ნუთუ მართლა არის კავშირი ხეების სიყვარულსა და ღვთის სიყვარულს შორის? რამდენად ჭეშმარიტია, რომ პატივისა და თაყვანისცემის მიუგებლობა ჩვენი ბუნებრივი გარემოსადმი – ცხოველების, ხეების, მიწის, ცეცხლის, ჰაერისა და წყლისადმი – არის ამავე დროს პატივისა და თაყვანისცემის არმიგება ცხოველმყოფელი ღვთისადმი – დაუყოვნებლივი და სულის დამღუპველი გზით?
დავიწყოთ ხის ორნაირი ხედვით.
განა ყოველი ჩვენგანისთვის ნაცნობი არ არის გარკვეული მომენტები, როცა უეცრად განცვიფრებულვართ დაბეჭდილი ფურცლის ხაზებით, როლებზეც წაკითხული პოეზიის ან პროზის სიტყვები მარად მანათობლად დარჩენილა ჩვენს მეხსიერებაში? ერთი ასეთი შემთხვევა მქონდა მე თვრამეტი წლის ასაკში, როცა ვკითხულობდი ვოლტერ დე ლა მარეს (ინგლისელი პოეტი, ნოველისტი, 1873-1956 მთ.), ამ ნამდვილი მეოცნების მაგიურ ანთოლოგიას და მივედი ედვარდ კარპენტერის (ინგლისელი უტოპისტ-სოციალისტი, პოეტი, ფილოსოფოსი, ანთოლოგისტი, 1844-1929 ) პაგანური და ქრისტიანული მრწამსების წიგნის პასაჟზე. „ვინმე ჩვენგანს ოდესმე უნახავს ხე?“ – კითხულობს კარპეტნტერი და თვითონვე პასუხობს: „მე ნამდვილად ვფიქრობ, რომ არ მინახავს – მხოლოდ ძალიან ზედაპირულად“. ის განაგრძობს: ცნობილი დამკვირვებელი და ბუნებათმცოდნე, ჰენრი დავიდ ტორო (ამერიკელი ნატურალისტი, ესეისტი, პოეტი, ფილოსოფოსი, 1817-1862 – მთ.) გვიყვება, რომ ის ხშირად ნიშნავდა შეხვედრას მისი ადგილსამყოფელიდან მრავალი მილით დაშორებულ კონკრტულ ხესთან, მაგრამ არ ამბობს, რას ნახულობდა იქ მისვლის შემდეგ. უოლტ უიტმენი (ამერიკელი პოეტი, ესეისტი და ჟურნალისტი, 1818-1892) ასევე თავდადებული დამკვირვებელი … აღნიშნავს, რომ ერთხელ ძილბურანში, ძილისა და სიფხიზლის ზღვრაზე მან დაინახა, რომ „მისმა საყვარელმა ხეებმა ფეხი აიდგეს და ძალიან უცნაურად სეირნობდნენ აღმა-დაღმა და ირგვლივ“.
ერთხელ, როგორც ჩანს, კარპენტერს ჰქონდა ხის ნაწილობრივი ხილვა – ”თითქოს უკაცრიელ ზღვის სანაპიროზე ჯერ კიდევ გაუფოთლავი ადრეული გაზაფხული იდგა. ეს იყო წიფელა, თითქოს განცალკავებით მდგარი, ჯერ კიდევ გაუფოთლავი, სრულიად ადრეულ გაზაფხულზე. უეცრად მე აღვიქვი მისი ცადაღმართული მკლავები და მაღლა აწეული თითის წვერები. თითქოს მათი მეშვეობით შორეული ზეცის სივრცეებისკენ მიედინებოდა რაღაც ძალუმი სიცოცხლე (ელექტროენერგია), რომელიც მიწაში გადგმული ფესვებით ქვემოდან იღებდა იგივე ენერგიას. დღე საკმაოდ წყნარი იყო და ტოტებიც არ მოძრაობდნენ, მაგრამ ამ დროისათვის ხე უკვე აღარ იყო განცალკავებული ან განცალკავებადი ორგანიზმი, არამედ შორეულ სივრცეში უკიდეგანოდ გატოტვილი, ის საოცრად იზიარებდა და აერთიანებდა დედამიწისა და ცის სიცოცხლეს.”
ედვარდ კარპენტერის „ნაწილობრივ ხედვაში“ უპირველეს ყოვლისა ორი რამ არის საყურადღებო. ჯერ ერთი, ხე ცოცხალია, ენერგიული, რასაც ის უწოდებს “ენერგიებს” ან “ელექტროენერგიას”; ის არის “ყველაზე საოცარი აქტივობით სავსე.” მეორე, ხე კოსმოსურია თავისი განზომილებებით: ის არ არის „განცალკევებული რამ ან განცალკევებული ორგანიზმი“, არამედ არის „უკიდეგანო“ და ყოვლისმომცველი თავისი ფარგლებით, „ფართოვდება შორს სივრცეში… აერთიანებს დედამიწისა და ცის სიცოცხლეს“.
აქ არის საოცრების ნათელი ხედვა, რომელიც შთაგონებულია საიდუმლოების დაფარული გრძნობით. ხე იქცა მის მიღმა მიმავალ სიმბოლოდ, საიდუმლოდ, რომელიც განასახიერებს რაღაც ღრმა საიდუმლოს სამყაროს გულში. იგივე საოცრება და იდუმალება – სამყაროს სიმბოლური და საკრალური ხასიათი – გასაოცრად ვლინდება წიგნში -„მწვერვალები და ლამები“, იმ სულიერი მთამსვლელის, მარკო პალისის შედევრში.
მაგრამ ამავე დროს არსებობს გარკვეული შეზღუდულობა კარპენტერის ხის ხედვაში. საიდუმლო, რომელზედაც ხე მიუთითებს, მის მიერ არ არის გაწერილი კონკრეტულად პიროვნულ ტერმინებში. ის არ ცდილობს ქმნილების მეშვეობით მიწვდეს შემოქმედს. არაფერია უშუალოდ თეისტური მის ხედვაში, არანაირი მითითება ღმერთზე ან იესო ქრისტეზე.
მოდით, მივმართოთ ხის მეორე ხედვას, რომელიც, პირიქით, არის აშკარად პიროვნული და თეოფანური:
მოსე მწყემსავდა თავისი სიმამრის ითროს, მედიანელი მღვდლის, სამწყსოს; წაიყვანა თავისი ფარა უდაბნოს მიღმა და მივიდა ქორებთან, ღვთის მთასთან. იქ მოსეს უფლის ანგელოზი გამოეცხადა ბუჩქის ცეცხლის ალში; მან შეხედა და ბუჩქი ანათებდა, მაგრამ ის არ იწვოდა. შემდეგ მოსემ თქვა: “მე გვერდიდან უნდა შევხედო ამ დიდებულ სანახაობას და ვნახო, რატომ არ დაიწვა ბუჩქი”. როცა უფალმა დაინახა, რომ ის გვერდით იყო სანახავად, ღმერთმა დაუძახა მას ბუჩქიდან: „მოსე, მოსე!“ და მან თქვა: “მე აქ ვარ”. შემდეგ მან თქვა: “ნუ მომიახლოვდები, გაიხადე სანდლები, რადგან ადგილი, რომელზეც დგახარ, არის წმინდა ადგილი”. შემდეგ მან თქვა: “მე ვარ თქვენი მამის ღმერთი, აბრაამის ღმერთი, ისააკის ღმერთი და იაკობის ღმერთი”. და დაიმალა მოსემ პირი, რადგან ეშინოდა ღმერთის შეხედვის (გამოსვლა 3:1-6).[1]
როდესაც ვადარებთ მოსეს გამოცდილებას კარპენტერის გამოცდილებას, ჩვენ ვაკვირდებით სამ რამეს: პირველ რიგში, გამოსვლაში აღწერილი ხილვა სცილდება უპიროვნო სფეროს. ხორების აალებული ბუჩქი გვევლინება როგორც პირისპირი შეხვედრის, ორ სუბიექტს შორის დიალოგის ადგილი (იგივე მოწამე). ღმერთი მოუწოდებს მოსეს სახელით: “მოსე, მოსე!” და მოსე პასუხობს: “აქა ვარ”.
„ქმნილების მეშვეობით შემოქმედისაკენ“: ხეში და მისი მეშვეობით, რომელსაც უყურებს, მოსე ურთიერთობაში შედის ცოცხალ ღმერთთან. მართლმადიდებლური ეკლესიის მიერ მიღებული ინტერპრეტაციით, პირადი შეხვედრა უფრო კონკრეტულად უნდა გავიგოთ. მოსე უბრალოდ ღმერთს კი არ ხვდება, არამედ ხვდება ქრისტეს. ძველი აღთქმის ყველა თეოფანია არის გამოვლინება არა მამა ღმერთისა – რომელიც “არავის უხილავს” (იოანე 1:18) – არამედ წინასახე (ინკარნაციამდელი) ქრისტესი, ღმერთის – მარადიული ლოგოსის. ვენეციის წმინდა მარკოზის ტაძრის სტუმრები გაიხსენებენ, რომ მოზაიკაში, რომელიც ასახავს დაბადება 1-ის ისტორიას, შემოქმედი ღმერთის სახე უცდომლად ატარებს ქრისტეს ნიშნებს. ანალოგიურად, როდესაც ესაია ამბობს: “ვიხილე მე უფალი, მჯდომარე მაღალ და აღზევებულ ტახტზე“ (ესაია 6:1), და როდესაც ეზეკიელი ხედავს ბორბლებსა და ოთხ ცოცხალ არსებას შორის -“მაღლა, ადამიანის მსგავსი რამ იჯდა“ (ეზეკიელი 1:26), ეს არის ქრისტე ლოგოსი, რომელსაც ორივე ხედავს.
მეორეგან ღმერთი არა მარტო ეჩვენება მოსეს, არამედ უბრძანებს კიდეც მას: „ფეხზე გაიხადე სანდლები“. ბერძენი მამების, კერძოდ, წმინდა გრიგოლ ნოსელის, აზრით, სანდლები ან ფეხსაცმელი – დამზადებული მკვდარი ცხოველების ტყავისგან – არის რაღაც უსიცოცხლო, ინერტული, მკვდარი და მიწიერი და, შესაბამისად, ისინი სიმბოლოა სიმძიმის, დაღლილობისა და მოკვდავობისა, რაც ჩვენი ადამიანური ბუნების დაცემის შედეგია. „გაიხადე სანდლები“, მაშასადამე, შეიძლება გავიგოთ, როგორც აღმნიშვნელი: განიმოსე შენგან მოკვდავობა და მოწყენილობა; გათავისუფლდი ტრივიალურის უსიცოცხლობისაგან, მექანიკურისაგან, განმეორებადობისაგან; გაიღვიძე, გაახილე თვალები, გაწმინდე შენი აღქმის კარი, შეხედე და ნახე!
და, მესამე ადგილზე, რა გვემართება, როცა ამ გზით მოწყენილობისა და წვრილმანის მკვდარ ტყავს ვიშორებთ? ჩვენ მაშინვე ვაცნობიერებთ მოსესადმი მიმართული ღვთის შემდეგი სიტყვების ჭეშმარიტებას: „ადგილი, რომელზეც შენ დგახარ, არის წმინდა მიწა“. სულიერი მკვდრობისგან გათავისუფლებულები, ძილისგან გამოფხიზლებულნი, თვალახელილები, ჩვენ სხვაგვარად ვუყურებთ ჩვენს ირგვლივ არსებულ სამყაროს, როგორც გარეგნულად, ასევე შინაგანად. ყველაფერი ისე გვევლინება ჩვენ, როგორც ბავშვ ტრაჰერნეს (ინგლისელი პოეტი, თეოლოგი, გარდაიცვალა1674 წ. – მთ.) „ახალი და უცნაური… გამოუთქმელად იშვიათი, მომხიბლავი და მშვენიერი“. ჩვენ განვიცდით ყველაფერს, როგორც ცხოველმყოფელს და ცოცხალს, და აღმოვაჩენთ უილიამ ბლეიკის (ინგლისელი პოეტი, 1757-1827 – მთ.) გამონათქვამის ჭეშმარიტებას: „ყოველივე რაც ცოცხლობს, წმინდაა“.
ასე რომ, ჩვენ შევდივართ წმინდა სივრცისა და წმინდა დროის განზომილებებში. ჩვენ ვარჩევთ დიდებულს პატარაში, უჩვეულოს ჩვეულებრივში, „სამყარო ქვიშის მარცვალში… და მარადისობას ერთ საათში“, კიდევ ერთხელ რომ მოვუხმოთ ბლეიკს. ეს ადგილი, სადაც მე ვარ, ეს ხე, ეს ცხოველი, ეს ადამიანი, რომელსაც მე ვესაუბრები, დროის ეს მომენტი, რომელშიც ვცხოვრობ: თითოეული წმინდაა, თითოეული უნიკალური და განუმეორებელია და, ამიტომაც, თითოეული მათგანი უსასრულოა ღირებულებით.
ედვარდ კარპენტერის დედამიწისა და ზეცის გამაერთიანებელი ცოცხალი ხისა და მოსეს აალებული ბუჩქის კომბინირებით, ჩვენ შეგვიძლია დავინახოთ სამყაროს ზუსტი და გამორჩეული კონცეფციის გაჩენა. ბუნება წმინდაა. სამყარო არის ღვთაებრივი ყოფნის საიდუმლო, ღმერთთან ზიარების საშუალება. გარემო შედგება არა მკვდარი მატერიისგან, არამედ ცოცხალი ურთიერთობისგან. მთელი კოსმოსი ერთი ვრცელი აალებული ბუჩქია, რომელიც გამსჭვალულია ღვთაებრივი ძალისა და დიდების ცეცხლით:
დედამიწა გახვეულია ზეცაში და ყოველი ჩვეულებრივი ბუჩქი ანთებულია ღმერთით; მაგრამ მხოლოდ ის, ვინც [ამას ] ხედავს, იხდის ფეხსაცმელს, დანარჩენები კი ირგვლივ სხედან და კრეფენ მაყვალს.
რა თქმა უნდა, არაფერია ცუდი მაყვლის დაკრეფაში, მაგრამ როდესაც ჩვენ ვტკბებით დედამიწის ნაყოფით, მოდით გავიხედოთ ჩვენი უშუალო სიამოვნების მიღმა და გავარკვიოთ უფრო ღრმა საიდუმლო, რითაც გარემოცული ვართ ყოველი მხრიდან.
არსი და ენერგიები, ლოგოსი და ლოგოი: მიგვიყვანს თუ არა ასეთი მიდგომა პანთეიზმამდე? არ არის აუცილებელი. როგორც აღმოსავლურ ტრადიციულ მართლმადიდებელ ქრისტიანს, მე არ შემიძლია მივიღო რაიმე მსოფლმხედველობა, რომელიც ღმერთს სამყაროსთან აიგივებს და ამიტომაც არ შემიძლია ვიყო პანთეისტი. მაგრამ მე არ მიჭირს პანენთეიზმის მოწონება – ანუ პოზიცია, რომელიც ადასტურებს არა “ღმერთი არის ყველაფერი და ყველაფერი ღმერთია”, არამედ “ღმერთი არის ყველაფერში და ყველაფერი ღმერთშია”. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ღმერთი არის იმანენტურიც და ტრანსცენდენტულიც; ის ყველაფერში მყოფობს. ამავე დროს ის ყველაფერზე მაღლა და მიღმაა. აუცილებელია ამავდროულად ხაზი გავუსვათ პოეტ ჩარლზ უილიამსის საყვარელი პარადოქსის ორივე ნახევარს: „ესეც შენ ხარ, და არც ეს არ ხარ“.
ამ „პანენთეისტური“ პოზიციის დაცვით, დიდი ბიზანტიელი თეოლოგი წმიდა გრიგოლ პალამა (1296-1359 წწ.) იცავდა მარადიულის სხვაობას – თუმცა სიახლოვეს ერთიანობაში – განსხვავებულობის გზით ღმერთის არსსა და მის ენერგიებს შორის. ღმერთი თავისი არსით არის უსაზღვროდ ტრანსცენდენტული, რადიკალურად შეუცნობელი, სრულიად მიღმა ყოველგვარი შექმნილი არსებისაგან, მიღმა ყოველგვარი გაგებისა და ყოველგვარი მონაწილეობისაგან ადამიანის მხრიდან. მაგრამ, თავის ენერგიებში, ღმერთი არის ამოუწურავად იმანენტური, ყველაფრის ბირთვი, მისი გულის გული, უფრო ახლოს არის თითოეული ნივთის გულთან, ვიდრე ამ ნივთის საკუთარი გული. ეს ღვთაებრივი ენერგიები, პალამასეული სწავლების თანახმად, არ არის შუამავალი ღმერთსა და სამყაროს შორის, არ არის შექმნილი ძღვენი, რომელსაც ის გვაძლევს, არამედ ისინი თავად ღმერთია მოქმედებაში; და ყოველი შეუქმნელი ენერგია არის ღმერთი მის განუყოფელ მთლიანობაში, არა მისი ნაწილი, არამედ მთელი.
ამ არსი-ენერგიების განსხვავების წყალობით, პალამას შეუძლია საკუთარ თავთან წინააღმდეგობის გარეშე დაადასტუროს:
ისინი, ვინც ღირსებად ითვლებიან, ნეტარებენ ღმერთთან, ყველაფრის მიზეზთან ერთობით,… ის რჩება მთლიანად საკუთარ თავში და მაინც მთლიანად ჩვენში ცხოვრობს და გვაზიარებს არა მის ბუნებას, არამედ მის დიდებასა და ბრწყინვალებას.
ამგვარად, ღმერთი ვლინდება და დაფარულია – ვლინდება მის ენერგიებში, დაფარულია მის არსში:
როგორღაც ის თავს ავლენს თავის მთლიანობაში და მაინც არ ავლენს თავს; ჩვენ ვწვდებით მას ჩვენი ინტელექტით, მაგრამ ჩვენ ვერ ვწვდებით მას; ჩვენ ვმონაწილეობთ მასში, მაგრამ ის რჩება ყოველგვარი მონაწილეობის მიღმა.
ასეთია ჭეშმარიტი პანენთეისტის ანტინომიური პოზიცია:
ღმერთი ორივეა – არის და არ არის; ის არის ყველგან და არსად; მას ბევრი სახელი აქვს და მისი სახელდება შეუძლებელია; ის მარად მოძრავია და ის უძრავია; და, მოკლედ, ის არის ყველაფერი და არაფერი.
რასაც წმინდა გრიგოლ პალამა ცდილობს გამოხატოს არსი-ენერგიების განსხვავების მეშვეობით, წმინდა მაქსიმე აღმსარებელი აღნიშნავს ლოგოსისა და ლოგოის ტერმინებით, მიუხედავად იმისა, რომ მაქსიმეს სპეციფიკური საკითხები და კონტექსტი, რომელშიც ის წერს, საერთოდ არ არის პალამას იდენტური. მაქსიმეს მიხედვით, ქრისტე შემოქმედმა-ლოგოსმა თითოეულ ქმნილებაში ჩანერგა დამახასიათებელი ლოგოსი, „ნააზრევი“ ან „სიტყვა“, რომელიც არის ღვთაებრივი ყოფნა ამ საგანში ღმერთის განზრახვისა მის მიმართ, ამ ნივთის შინაგანი არსი, რომელიც ხდის მას გამორჩეულად თავისთავადად და ამავე დროს აკავშირებს მას ღმერთთან. ამ მკვიდრი ლოგოების წყალობით, ყოველი შექმნილი საგანი არ არის მხოლოდ სხეული (დედნისეულად – ობიექტი), არამედ პირადი სიტყვა, რომელითაც მოგვმართა შემოქმედმა. ღვთაებრივი ლოგოსი, სამების მეორე პირი, სიბრძნე და ღმერთის განგებულება, ერთდროულად წარმოადგენს ცალკეული ლოგოის წყაროს და ბოლოს (დედნისეულად – დასასრული ) და ამ გზით მოქმედებს როგორც ყოვლისმომცველი და გამაერთიანებელი კოსმიური მყოფობა.
პალამას წინამორბედი მაქსიმე საუბრობს ამ ლოგოიებზე (logoi), როგორც „ენერგიებზე“ და ამავე დროს ადარებს მათ ხის ტოტებში მყოფ ფრინველებს:
ღმერთის ლოგოსი ჰგავს მდოგვის მარცვალს: აღმოცენებამდე ის ძალიან პატარა ჩანს, მაგრამ სწორად კულტივირების შემთხვევაში იმდენად დიდი ხდება, რომ გონიერი და გააზრებული ქმნილებების უმაღლესი პრინციპები (logoi) ჩიტებივით მოფრინავენ მასში გასაცოცხლებლად. ლოგოსი მოიცავს ყველა საგნის შინა არსს (logoi), მაგრამ თვით ლოგოსი არაფრითაა მოცული.
მაქსიმე აღმსარებლის ინტერპრეტაციის თანახმად, კოსმიური ხე არის ქრისტე შემოქმედი-ლოგოსი, ხოლო ჩიტები ტოტებში არიან ლოგოიები თქვენი, ჩემი და ყველა ქმნილების. ლოგოსი მოიცავს ყველა ლოგოის, მაგრამ თავად არ არის მოცული ან შემოფარგლული მათ მიერ. აქ მაქსიმე ცდილობს, – ისევე როგორც პალამა არსი-ენერგიების განსხვავების გამოყენებისას – დაიცვას ღმერთის ტრანსცენდენტულობისა და მისი იმანენტულობის ორივენაირი ჭეშმარიტება.
იმისდა მიუხედავად, თუ როგორ ვსაუბრობთ – როგორც წმინდა მაქსიმე ბინადარ ლოგოებზე თუ გვირჩევნია გამოვიყენოთ პალამასეული სიტყვა “ენერგიები” – ან, რა თქმა უნდა, შეგვიძლია ორივე ტერმინის გამოყენება – ჩვენი ძირითადი მნიშვნელობა და განზრახვა უცვლელი რჩება. ყოველი შექმნილი ადამიანი და ნივთი არის შეხვედრის წერტილი დიტრიხ ბონჰოფერის (გერმანელი თეოლოგი, ლუთერანი პასტორი, გარდაიცვალა საკონცენტრაციო ბანაკში, 1945 წ. – მთ.) ფრაზა რომ გამოვიყენოთ – “იმ მიღმიურთან, რომელიც ჩვენს შუაგულშია“. ჩვენ უნდა დავინახოთ ღმერთი ყველაფერში და ყველაფერი ღმერთში. სადაც უნდა ვიყოთ და რასაც უნდა ვაკეთებდეთ, ჩვენ შეგვიძლია მივწვდეთ შემოქმედს შექმნილის მეშვეობით.
ჩვენი ორი აღმოსავლელი მოწამის, მაქსიმესა და პალამას მოსმენის შემდეგ, მოდი მოვუსმინოთ დასავლელ წინასწარმეტყველს, წმინდა ჰილდეგარდ ბინგენელს (გერმანელი მონაზონი ქალი, ბენედიქტიანელი აბატი, მწერალი, კომპოზიტორი, მედიკოსი, 1098-1179 – მთ.) რომელიც იგივენაირად განსაზღვრავს სამყაროს “პანენთეისტურ” ხასიათს. ღვთიური საქმეების წიგნში იგი ადასტურებს: „ყველა ცოცხალი არსება, ასე ვთქვათ, არის ნაპერწკალი ღვთის ბრწყინვალების გამოსხივებისგან, და ეს ნაპერწკლები ღვთისგან გამოდიან, როგორც სხივები მზისაგან“. სხვა ადგილას, იმავე ტრაქტატში, არის მისდამი სულიწმიდის მიერ მიმართული შესანიშნავი სიტყვების ჩანაწერი:
„მე, უმაღლესმა და ცეცხლოვანმა ძალამ, ავანთე ყოველი ცოცხალი ნაპერწკალი და არაფერი ამომისუნთქავს, რაც შეიძლება მოკვდეს… მე ვარ… ღვთაებრივი არსის ცეცხლოვანი სიცოცხლე — მინდვრების მშვენიერებაზე აალებული; მე ვბრწყინავ წყლებში; მე ვიწვი მზეზე, მთვარეზე და ვარსკვლავებში. და ჰაეროვანი ქარის საშუალებით მე ყველაფერს ვურევ სისწრაფეში გარკვეული უხილავი ცხოვრებით, რომელიც ყველაფერს მსჭვალავს. რადგან ჰაერი ცხოვრობს თავის მწვანე ძალაში და მის ყვავილობაში; წყლები ისე მიედინება, თითქოს ცოცხლები იყვნენ. მზეც კი ცოცხალია საკუთარ სინათლეში… მე, ცეცხლოვანი ძალა, დამალული ვარ ამ საგნებში და ისინი აალდებიან ჩემგან, ისევე როგორც ადამიანი განუწყვეტლივ მოძრაობს თავისი სუნთქვით, და როგორც ცეცხლი შეიცავს მოცახცახე ალებს. ეს ყველაფერი თავის არსში ცხოვრობს და უკვდავია, რადგან მე ვარ სიცოცხლე… მე ვარ მთელი ცხოვრება — სიცოცხლე ქვებიდან არ მოწყვეტილა; ტოტებიდან არ აყვავებულა; არც მამრის გამამრავლებელ ძალაშია ჩაბუდებული, არამედ ყოველივე ცოცხალს ჩემში აქვს ფესვები გადგმული.“
ღვთის შემოქმედებით ძალას ჩვენს გაგებაში – პალამას, მაქსიმეს და ჰილდეგარდის მიერ მიღებული მიდგომით – აქვს ორი მნიშვნელოვანი შედეგი. პირველი, როდესაც ვსაუბრობთ ღმერთის მიერ სამყაროს შექმნის შესახებ, ეს უნდა წარმოვიდგინოთ არა როგორც ერთჯერადი აქტი წარსულში, არამედ როგორც განგრძობადი მყოფობა აქ და ახლა. ამ თვალსაზრისით ლეგიტიმურია საუბარი უწყვეტ და განგრძობად შემოქმედებაზე. მეორე, რაც პირველ პუნქტთან მჭიდრო კავშირშია, – ჩვენ უნდა ვიფიქროთ ღმერთზე, როგორც სამყაროს არა გარედან, არამედ შიგნიდან შემქმნელზე.
უპირველეს ყოვლისა, როდესაც თქმულა: „დასაწყისში ღმერთმა შექმნა ცანი და მიწა“ (დაბადება 1:1), სიტყვა „დასაწყისი“ დროითი გაგებით არ უნდა იქნას განმარტებული. შექმნა (შესაქმე, შემოქმედება – მთ.) არ არის „ერთხელ და სამუდამოდ“ მოვლენა, რომელიც ხდებოდა შორეულ წარსულში, საწყისი აქტი, რომელიც წარმოადგენს ქრონოლოგიურად ამოსავალ წერტილს. ეს არის არა წარსული მოვლენა, არამედ – აწმყო ურთიერთობა. ჩვენ უნდა ვიფიქროთ და ვილაპარაკოთ არა წარსულ, არამედ აწმყო დროში. ჩვენ არ უნდა ვთქვათ „ღმერთმა შექმნა სამყარო, ოდესღაც, დიდი ხნის წინ“, არამედ „ღმერთი ქმნის სამყაროს და [გვქმნის] მე და შენ მასში, აქ და ახლა, ამ მომენტში და ყოველთვის“. „თავიდან“ ( en arche ), მაშასადამე, არ ნიშნავს, „ღმერთმა ეს ყველაფერი დაიწყო მილიარდობით წლის წინ, და მას შემდეგ მან მიატოვა ყველაფერი, რომ განეგრძოთ სვლა თავისთავად ინერციით“. პირიქით, ეს ნიშნავს, რომ ღმერთი ყოველ და თითოეულ მომენტში არის მუდმივი და განუწყვეტელი არქე (arche), წყარო, პრინციპი, მიზეზი და შემნარჩუნებელი ყველაფრისა, რაც არსებობს.ეს ნიშნავს, რომ თუ ღმერთი არ განაგრძობდა თავისი შემოქმედებითი ნების გამოვლენას დროის მონაკვეთის ყოველ წამში, სამყარო მაშინვე დაინთქმებოდა არარსებობის სიცარიელეში. ქრისტეს შემოქმედ-ლოგოსის აქტიური და განუწყვეტელი ყოფნის გარეშე მთელ კოსმოსში, ერთი წამითაც კი არაფერი იარსებებდა.
მეორეც, აქედან გამომდინარეობს, რომ ქრისტეს, როგორც შემოქმედ-ლოგოსს, უნდა ვითვალისწინებდეთ არა როგორც ყველაფრის გარეთ მყოფს, არამედ როგორც შიგნით მყოფს. ხშირად რელიგიური მწერლების ბრალია, რომ ისინი საუბრობენ შექმნილ სამყაროზე, თითქოს ეს იყოს შემოქმედის არტეფაქტი, რომელმაც, ასე ვთქვათ, შექმნა იგი არაფრისგან [გარედან]. ღმერთი-შემოქმედი ხდება ზეციური მესაათე, რომელსაც მოძრაობაში მოჰყავს კოსმიური პროცესი, ქოქავს საათს, მაგრამ შემდეგ ტოვებს მას, რათა დამოუკიდებლად განაგრძოს წიკწიკი. ასე არ გამოვა. მნიშვნელოვანია, რომ თავიდან ავიცილოთ ისეთი წარმოდგენები, როგორებიც არის: ღვთაებრივი არქიტექტორი, მშენებელი ან ინჟინერი, და ვისაუბროთ უფრო ბინადრობაზე (ამასთან არ გამოვრიცხოთ ღვთაებრივი ტრანსცენდენტულობის განზომილება). ქმნილება არ არის ის, რაზეც ღმერთი მოქმედებს გარედან, არამედ ის, რისი მეშვეობითაც ის გამოხატავს საკუთარ თავს შიგნიდან. ის ტრანსცენდენტული და ამავე დროს იმანენტურიცაა; ქმნილებაზე მაღლა და მიღმა მყოფი, ის ასევე არის მისი ჭეშმარიტი შინაგანი, მისი „შიგა“.
ორმაგი ხედვა: თუ ჩვენ მივიღებთ სამყაროს საკრალურ გაგებას, რომელიც ნაგულისხმევია ჩვენს „ორი ხის ზღაპარში“, თანდათან აღმოვაჩენთ, რომ ბუნების ჩვენეული ჭვრეტა, უპირველეს ყოვლისა, ორი თვისებით გამოირჩევა: განსხვავებულობით და გამჭვირვალობით.
განსხვავებულობა. თუ სამყარო საკრალურად უნდა დავინახოთ, მაშინ ეს ნიშნავს, რომ, პირველ რიგში, უნდა აღმოვაჩინოთ თითოეული შექმნილი საგნის გამორჩეული და თავისებური არომატი. ჩვენ უნდა აღვიქვათ და დავაფასოთ თითოეული საგანი თავისთავად და თავისთვის, შევხედოთ ამ საგანის მკვეთრ რელიეფურობას, იმას, რასაც ზენ-ის ტრადიციაში უწოდებენ თითოეული საგნის სპეციალურ “აჰ!”-ს, მის „არსებას“ ან ინდივიდუალურ განსხვავებულობას (haeccitas). ამ აზრს ნათლად გამოხატავს ჯერარდ მენლი ჰოპკინსი (ინგლისელი პოეტი და იეზუიტი მღვდელი, 1884-1889 – მთ.)
ისევე როგორც ალკუნმა გამოიტაცა ცეცხლი და მასში ჩაიფერფლა, ისევე, როგორც ფარვანები თავიანთი ფრთებით ცეცხლს ჰხატავენ, ზუსტად ასევე ყოველი მოკვდავი ერთსა და იმავეს აკეთებს…თვითობები – თავისთავად მიდიან… ჩემი თვითობაც მეტყველებს… ყვირილი – ეს რა გავაკეთე – მე ვარ; ამისთვის მოველ…
ბუნების წმინდად დანახვა, უპირველეს ყოვლისა, ნიშნავს იმის აღიარებას, თუ როგორ “თვითმყოფადობს” და “თვითლაპარაკობს” თითოეული საგანი. ჩვენ უნდა აღვიქვათ ყოველი ჭარლი, თითოეული ბაყაყი, თითოეული ადამიანის სახე, თითოეული ბალახის ღერო თავისი უნიკალურობით. თითოეული ჩვენთვის რეალური უნდა იყოს, თითოეული უნდა იყოს უშუალო. ჩვენ უნდა გამოვიკვლიოთ ქმნილების მრავალფეროვნება და თავისებურება – რასაც წმინდა პავლე უწოდებს ყოველი ნივთის „დიდებას“: სხვანაირია მზის დიდება, სხვანაირია მთვარის დიდება და სხვანაირია ვარსკვლავთა დიდება, რადგან ვარსკვლავიც განირჩევა ვარსკვლავისგან დიდებით (I კორინთელთა15:41).
გამჭვირვალობა. ყოველი საგნის განსაკუთრებული „არსების“ გამოწვევის და გასინჯვის შემდეგ, ჩვენ შეგვიძლია გადავდგათ მეორე ნაბიჯი: ჩვენ შეგვიძლია შევიხედოთ თითოეულისაგნის შიგნით და მის მიღმა და აღმოვაჩინოთ მასში და მისი მეშვეობით ღვთაებრივი მყოფობა. მას შემდეგ, რაც აღვიქვამთ ყოველ ჭარლს, ყოველ ბაყაყს, ყოველი ადამიანის სახეს, ყოველი ბალახის ღეროს თავის უნიკალურობაში, მის სრულ რეალობაში და უშუალობაში, მაშინ ჩვენ უნდა მოვეპყრათ თითოეულს, როგორც ღმერთთან ერთობის საშუალებას, და ასე მივწვდეთ ქმნილების გზით შემოქმედს. შეუძლებელია სამყაროს გაგება, თუ ჩვენც ასევე არ გავიხედავთ სამყაროს მიღმაც; სამყარო მხოლოდ მაშინ იძენს თავის ნამდვილ მნიშვნელობას, როდესაც დანახულია, როგორც მასზე აღმტებული რეალობის ასახვა.
მაშ, პირველი ნაბიჯი არის სამყაროს სიყვარული თავისთავად, მისი თანმიმდევრულობისა და მთლიანობისათვის. მეორე ნაბიჯი არის სამყაროს გამჭვირვალედ გახდომის ნების დართვა, რათა მან გამოგვიმჟღავნოს მასში ბინადარი შემოქმედი-ლოგოსი. ამ გზით ჩვენ ვიძენთ ბლეიკის “ორმაგ ხედვას”:
ჩემი თვალები ხედავენ ხედვის ორსახოვნებით და ორმაგი ხედვა ყოველთვის ჩემთანაა… ღმერთმა დაგვიფაროს ცალსახა ხედვისა და ნიუტონის ძილისგან!
სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია, რომ არ სცადოთ მეორე ნაბიჯის გადადგმა პირველზე დაუყრდნობლად. ჩვენ უნდა შევიცნოთ სამყაროს სიმყარე, ვიდრე მის გამჭვირვალობას აღვიქვამთ; ჩვენ უნდა ვიხაროთ ქმნილების მრავალფეროვნებით, ვიდრე აღმოვაჩენთ, თუ როგორ პოულობს ყველა საგანი თავის ერთიანობას ღმერთში. უფრო მეტიც, მეორე დონე, თეოფანური გამჭვირვალობისა ( ანუ სიცხადისა), არანაირად არ აუქმებს პირველ დონეს, განსაკუთრებულობას და განსხვავებულობას. ჩვენ არ ვწყვეტთ თითოეული საგნის „არსების“ დაფასებას, რადგან ჩვენ ასევე ვიჭერთ მასში არსებულ ღვთაებრივ არსებობას. პირიქით, რაც უნდა უცნაური იყოს, რაც უფრო გამჭვირვალე ხდება ნივთი, მით უფრო იხილება და დაიკვირვება ის უნიკალურად თავისთავადად. ბლეიკი მართალი იყო, სწორედ ორმაგ ხედვაზე რომ საუბრობდა; „მეორე ხედვა“, რომელითაც ღმერთი გვაჯილდოებს, არ ანადგურებს, არამედ აძლიერებს ჩვენს „პირველ ხედვას“. შექმნილი ბუნება ვერ იქნება ისე მშვენიერი, თუ ის არ მოქმედებს როგორც შუამავალი ან ხატი შეუქმნელი მშვენიერებისა.
არასოდეს წარმოვიდგინოთ, რომ ქმნილების მეშვეობით ეს წვდომა შემოქმედამდე ადვილად ხდება – იოლი და ავტომატური გზით. თუ ჩვენ გვინდა დავინახოთ ღმერთი ყველაფერში და ყველაფერი ღმერთში, ეს მოითხოვს დაჟინებას, გამბედაობას, წარმოსახვას. ესაია წინასწარმეტყველის სიტყვებით: „მართლაც შენა ხარ ღმერთი დაფარული, ღმერთი…“(ესაია 45:15). ზოგჯერ, როცა ბავშვობაში დამალობანას ვთამაშობდით ხოლმე, ხომ ხდებოდა რომ საოცრად საიდუმლო ადგილას ვიმალებოდით, მაგრამ ჩვენდა იმედგასაცრუებულად არავინ იწუხებდა თავს ჩვენი მოძებნით? დიდი ხნის ლოდინის შემდეგ, ჩვენ გაწბილებულები გამოვდიოდით სამალავიდან მხოლოდ იმის დასანახავად, რომ ყველანი სახლებში წასულიყვნენ. როგორც ჰასიდი ოსტატი მეჯიბიჯელი რაბი ბარუხი შენიშნავს, ჩვენც ზუსტად ასევე ვაწბილებთ ღმერთს. “მე ვიმალები, ამბობს დამწუხრებული ღმერთი, მაგრამ არავის სურს ჩემი მოძებნა.”
მაშ, ეს არის ღვთის სიტყვა ჩვენთვის ნათქვამი მის მიერ შექმნილის მეშვეობით: გამოიკვლიეთ!
მთარგმნელის შესახებ:
დავით (მიქაელ) ადეიშვილი – ეკონომიკის დოქტორი (1987), მდგრადი განვითარებისა და ინდუსტრიული პოლიტიკის ანალიტიკოსი. ბენჟამინ ფრანკლინის (მასკის) სტიპენდიანტი დიუკის უნივერსიტეტში (1992-93, აშშ), მსოფლიო ბანკის პრაქტიკანტი (1993, ვაშინგტონი). „საქართველოს მწვანეების“ და საქართველოს მწვანეთა პარტიის თანადამფუძნებელი (1989). არის საქართველოს მდგრადი განვითარების კონცეფციის თანაავტორი და საქართველოს მწვანე ეკონომიკური დოქტრინის ავტორი (1990). აქვს 30 წელზე მეტი ხნის მუშაობის გამოცდილება სასწავლო, კვლევით, სახელმწიფო, არასამთავრობო და კომერციულ ორგანიზაციებში როგორც ლექტორს, მკვლევარს, საჯარო მოსამსახურესა და მენეჯერს. მუშაობდა საქართველოს ეკონომიკის, ფინანსთა, ჯანდაცვის, ტრანსპორტის და ტელეკომუნიკაციების სამინისტროებში, სტატისტიკის სახელმწიფო დეპარტამენტში, სხვადასხვა არასამთავრობო და კომერციულ ორგანიზაციაში. არის 60-ზე მეტი პუბლიცისტური სტატიისა და კვლევითი ნაშრომის ავტორი. მისი ინტერესის სფეროებია: ეკონომიკური, მაკროეკონომიკური და ინდუსტრიული პოლლიტიკა, მდგრადი განვითარება, მწვანე ეკონომიკა, მდგრადი ენერგეტიკა, კლიმატური ცვლილებების გავლენები, ჰეტეროდოქსული ეკონომიკა.
[1] გამოსვლა თავი 3
- და მწყემსავდა მოსე თავისი სიმამრის, მიდიანელი მღვდლის, ითროს ფარას. წაასხა ერთხელ ცხვარი უდაბნოს იქით და მიადგა ღმერთის მთას, ხორებს.
- და გამოეცხადა მას უფლის ანგელოზი ცეცხლის ალში მაყვლოვანის შუაგულიდან. ხედავს: “ცეცხლმოდებულია მაყვლოვანი, მაგრამ არ იწვის მაყვლის ბუჩქი.
- თქვა მოსემ: “მივალ და ვნახავ ამ დიდ სანახაობას, რატომ არ იწვის მაყვლოვანი”.
- იხილა უფალმა, რომ მობრუნდა მოსე სანახავად და მოუწოდა მას ღმერთმა მაყვლოვანის შუაგულიდან: “მოსე! მოსე!” უთხრა: “აქა ვარ”.
- უთხრა მას უფალმა: “ნუ მოუახლოვდები; გაიხადე ფეხსამოსი ფეხთაგან, რადგან ეს ადგილი, რომელზეც დგახარ, წმიდა მიწაა”.
- უთხრა: “მე ვარ მამაშენის ღმერთი, ღმერთი აბრაჰამისა, ღმერთი ისაკისა და ღმერთი იაკობისა”. სახე დაიფარა მოსემ, რადგან შეეშინდა ღვთის ხილვისა.
