თეზისი 3: ჩვენ ანტიკაპიტალისტური ფემინიზმი გვჭირდება – ფემინიზმი 99 პროცენტისთვის
ფემინიზმის ის სახე, რომელზეც ჩვენ ვსაუბრობთ, აცნობიერებს, რომ ეპოქალური მასშტაბის კრიზისს უნდა უპასუხოს: ცხოვრების სტანდარტის გაუარესებასა და მოახლოებულ ეკოლოგიურ კატასტროფას; მძვინვარე ომებსა და საცხოვრებელი ადგილიდან მზარდ გასახლებებს; მავთულხლართებით შეკავებულ მასობრივ მიგრაციას; გაკადნიერებულ რასიზმსა და ქსენოფობიას; და დიდი ბრძოლით მოპოვებული სოციალური და პოლიტიკური უფლებების მარცხს.
ჩვენ ამ გამოწვევებთან ბრძოლას ვესწრაფვით. ზომიერ მეთოდებზე უარის თქმით, ფემინიზმის ის სახე, რომელსაც ჩვენ წარმოვადგენთ, მიზნად ისახავს მეტასტაზივით მოდებული ბარბაროსობის კაპიტალისტურ ფესვებთან ბრძოლას. ის უარს ამბობს, მცირეთა თავისუფლებისთვის მსხვერპლად გაიღოს მრავალთა კეთილდღეობა. ის იბრძვის მრავალთა საჭიროებებისა და უფლებებისათვის, რომელთა შორის არიან ღარიბი და მშრომელთა კლასის ქალები, რასობრივი ნიშნით დაღდასმული და მიგრანტი ქალები, ქვიარი, ტრანსი და შშმ ქალები, და ქალები, რომლებიც საკუთარ თავს „საშუალო კლასად“ აღიქვამენ, მაგრამ ასევე არიან კაპიტალის მიერ ექსპლუატირებულნი. ეს ყველაფერი არაა. ფემინიზმის ეს სახე საკუთარ თავს „ქალთა საკითხებამდე“ არ ავიწროებს. ის დგას ყველა ექსპლუატირებულის, დაქვემდებარებულისა და დაჩაგრულის გვერდით, მას სურს, მთელი კაცობრიობის იმედის წყაროდ იქცეს. სწორედ ამიტომ ვუწოდებთ მას ფემინიზმს 99 პროცენტისათვის.
ქალთა გაფიცვების ახალი ტალღით შთაგონებული, ფემინიზმი 99 პროცენტისთვის, ერთი მხრივ, მძიმე პრაქტიკული გამოცდილებიდან, მეორე მხრივ კი, ამ გამოცდილებაზე თეორიული რეფლექსიის შედეგად გადაიდნო. მაშინ, როცა ნეოლიბერალიზმი ჩვენ თვალწინ უცვლის ფორმას გენდერულ ჩაგვრას, ვხედავთ, რომ ერთადერთი გზა, რომლითაც ქალებსა და არაკონფორმული გენდერის მქონე ადამიანებს შეუძლიათ ქაღალდზე დაწერილი თუ ჯერ კიდევ მოსაპოვებელი უფლებების განხორციელება, გადის საფუძველმდებარე სოციალური სისტემის გარდაქმნაზე. თავისთავად, ლეგალური აბორტი ბევრს არაფერს ნიშნავს ღარიბი და მშრომელთა კლასის ქალებისათვის, რომელთაც არ აქვთ საჭირო სახსრები და არ მიუწვდებათ ხელი კლინიკებზე. ამის ნაცვლად, რეპროდუქციული სამართლიანობა მოითხოვს უფასო, საყოველთაო, არამომგებიან ჯანდაცვას, ისევე როგორც რასისტული და ევგენიკული პრაქტიკის აღმოფხვრას სამედიცინო სფეროში. ასევე, სახელფასო თანასწორობა ღარიბი და მშრომელთა კლასის ქალებისათვის შეიძლება ნიშნავდეს თანასწორობას სიღატაკეში, თუ ეს არ გულისხმობს მსუყე ანაზღაურებიან სამსახურს, არსებითი და განხორციელებადი შრომითი უფლებებით, აგრეთვე საოჯახო და ზრუნვის სამუშაოს ახალი ორგანიზებით. ამასთან, ის კანონები, რომლებიც გენდერული ძალადობის კრიმინალიზაციას ახდენს, უბრალოდ ბოროტი ოინია, თუ ისინი თვალს ხუჭავს სისხლის სამართლის სისტემის სტრუქტურულ სექსიზმსა და რასიზმზე; დუმს პოლიციის სისასტიკეზე, მასობრივ პატიმრობაზე, დეპორტაციის მუქარაზე, სამხედრო ინტერვენციებზე და სამუშაო ადგილას არსებულ სექსუალურ შევიწროვებასა და ძალადობაზე. ბოლოს კი, ლეგალური ემანსიპაცია ცარიელ ნაჭუჭად დარჩება, თუ ის არ მოიცავს საჯარო სერვისებს, სოციალურ საცხოვრებელს და არ გამოყოფს სახსრებს იმისთვის, რომ ქალებმა შეძლონ ოჯახური და სამსახურეობრივი ძალადობისგან თავის დაღწევა.
ამ და სხვა გზებით, ფემინიზმი 99 პროცენტისთვის ესწრაფვის ძირეულ, შორსმიმავალ სოციალურ გარდაქმნას. მოკლედ, ამიტომაც, ის ვერ იქნება სეპარატისტული მოძრაობა. ჩვენი აზრით, პირიქით, ის უნდა შეუერთდეთ ყველა ბრძოლას, რომელიც იმართება 99 პროცენტისთვის, იქნება ეს ბრძოლა გარემოსდაცვითი სამართლიანობისათვის, უფასო მაღალხარისხიანი განათლებისათვის, გულუხვი საჯარო სერვისებისათვის, დაბალხარჯიანი საცხოვრისისთვის, შრომითი უფლებებისათვის, საყოველთაო და უფასო ჯანდაცვისათვის თუ რასიზმისა და ომისაგან თავისუფალი სამყაროსთვის. მხოლოდ ასეთ მოძრაობებთან მოკავშირეობით მოვიპოვებთ სათანადო ძალასა და საჭირო ხედვას, რათა ჩამოვშალოთ ჩვენი მჩაგვრელი სოციალური ურთიერთობები და ინსტიტუტები.
ფემინიზმი 99 პროცენტისთვის უერთდება კლასობრივ ბრძოლას და ინსტიტუციური რასიზმის წინააღმდეგ გამოცხადებულ ომს. ის მშრომელთა კლასის ყველა კატეგორიის ქალის საჭიროებისკენ მიმართავს ცენტრალურ ყურადღებას, იქნება ის რასით აღნიშნული, მიგრანტი თუ თეთრკანიანი, სის-, ტრანს- თუ არაკონფორმული გენდერი; დიასახლისი თუ სექს-მუშაკი; საათობრივად, კვირეულად, თვიურად ანაზღაურებად თუ სულაც აუნაზღაურებელ შრომაში ჩართული; უმუშევარი თუ არასტაბილური სამსახურის მქონე; ახალგაზრდა თუ ასაკიანი. მტკიცედ ინტერნაციონალური, ის მკაცრად ეწინააღმდეგება იმპერიალიზმსა და ომს. ფემინიზმი 99 პროცენტისთვის არა მხოლოდ ანტინეოლიბერალური, არამედ – ანტიკაპიტალისტურია.
თეზისი 4: ის, რაშიც ვცხოვრობთ, საზოგადოების, როგორც მთელის კრიზისია და მისი ფესვები კაპიტალიზმიდან მოდის.
დამკვირვებელთა უმრავლესობის თვალში, 1930-იანი წლების შემდეგ ყველაზე მძიმე ფინანსური კრიზისი 2007-2008 წლებში დაიწყო. თუმცა სწორია, არსებული კრიზისის ასეთი გაგება მაინც ძალზე ვიწროა. ის მდგომარეობა, რომელშიც ახლა ჩვენ ვცხოვრობთ, არის საზოგადოების, როგორც მთელის კრიზისი. ის არამც და არამც არ შემოიფარგლება ფინანსებით, არამედ აგრეთვე გულისხმობს ეკონომიკურ, ეკოლოგიურ, პოლიტიკურ და „ზრუნვის“ კრიზისს. სოციალური წყობის მთელი ამ ფორმის კრიზისს საფუძვლად უდევს კაპიტალიზმის კრიზისი – კონკრეტულად კი, კაპიტალიზმის უწყალოდ მტაცებლური ფორმის – გლობალიზებული, ფინანსიალიზებული და ნეოლიბერალური კაპიტალიზმის კრიზისი.
კაპიტალიზმი ასეთ კრიზისს დროდადრო წარმოშობს და მიზეზთა გამო, ეს შემთხვევითი სულაც არ არის. ეს სისტემა არა მხოლოდ სახელფასო შრომის ექსპლუატაციით ცოცხლობს, არამედ აგრეთვე სარგებლობს ბუნებისგან, საზოგადოებრივი სიკეთისგან, აუნაზღაურებელი შრომისგანაც, რომელთაც აკვლავწარმოებენ ადამიანები და საზოგადოებები. კაპიტალს ამოძრავებს დაუცხრომელი სწრაფვა უსაზღვრო მოგებისკენ, ის იზრდება ამ ყოველივეს ხარჯზე ისე, რომ არ იხდის ამ რესურსების ჩანაცვლების საფასურს (გარდა იმ შემთხვევებისა, როცა იძულებულია, ასე მოიქცეს). აღძრულია რა თავისი შინაგანი ლოგიკით, რომ გადააგვაროს ბუნება, მოიხმაროს საზოგადოებრივი ძალები და მიითვისოს აუნაზღაურებელი ზრუნვის სამუშაო, კაპიტალიზმი დროდადრო ახდენს იმ პირობების დესტაბილიზაციას, რომლებზეც არის დამოკიდებული თავად მისი, და აგრეთვე – ჩვენი, გადარჩენა. კრიზისი მის დნმ-შია ჩადებული.
კაპიტალიზმის დღევანდელი კრიზისი კი განსაკუთრებით მწვავეა. ნეოლიბერალიზმის ოთხმა ათწლეულმა დასწია ხელფასები, შეასუსტა შრომითი უფლებები, გააჩანაგა გარემო და მოახდინა იმ ენერგიების უზურპაცია, რომლებიც არჩენდა ოჯახებსა და საზოგადოებებს – და ამავდროულად მთელი სოციალური ქსოვილი თავისი ფინანსურ საცეცებში მოაქცია. რა გასაკვირია, რომ ხალხთა მასები მსოფლიოს გარშემო გაჰყვირიან – „ბასტა!“ მზადმყოფნი, რომ ჩვეული გზის მიღმა გაიხედონ, ისინი უარყოფენ პოლიტიკურ პარტიებს და ნეოლიბერალურ საღ აზრს „თავისუფალი ბაზრის კონკურენციის“, „ჩამოჟონვის ეკონომიკის“, „სამუშაო ბაზრის მოქნილობისა“ და „არამდგრადი ვალის“ შესახებ. შედეგად, იზრდება მმართველობასა და ორგანიზაციას შორის არსებული ვაკუუმი და იმის შეგრძნება, რომ რაღაც დათმობა უნდა მოხდეს.
ფემინიზმი 99 პროცენტისთვის იმ სოციალურ ძალებს შორისაა, რომელიც ასპარეზზე ამ ვაკუუმის ამოსავსებად გამოვიდა. თუმცა ტერიტორიას ჩვენ ვერ ვაკონტროლებთ და სცენის ცუდ მსახიობებთან განაწილება გვიწევს: ახალგამოჩეკილი მემარჯვენე მოძრაობები გასცემენ იმის პირობას, რომ „სწორი“ ეთნოსის, ერისა და რელიგიის ოჯახების ხვედრს გააუმჯობესებენ „თავისუფალი ვაჭრობის“ დასრულების, იმიგრაციის შეკვეცის, ქალების, ფერადკანიანებისა და ლგბტქ+ ადამიანების უფლებების შეზღუდვის გზით. ამავდროულად, საპირისპირო მხარეს, „პროგრესული წინააღმდეგობის“ დომინანტური დინებები არანაკლებ მიუღებელ დღის წესრიგს აძლიერებენ. გლობალური ფინანსების პარტიზანები წინანდელი სტატუს ქვოს აღდგენის მიზნით, იმედოვნებენ, რომ დაარწმუნებენ ფემინისტებს, რასიზმის წინააღმდეგ მებრძოლებსა და გარემოსდამცველებს, ლიბერალების გვერდით დადგნენ და დათმონ საზოგადოებრივი გარდაქმნის უფრო ამბიციური და ეგალიტარული პროექტები. ფემინისტები 99 პროცენტისთვის უკუაგდებენ ამ შემოთავაზებას. უარვყოფთ რა არა მხოლოდ რეაქციონერულ პოპულიზმს, არამედ მის პროგრესულ ნეოლიბერალურ ოპოზიციასაც, განზრახული გვაქვს, დავადგინოთ და პირდაპირ დავუპირისპირდეთ კრიზისის ნამდვილ წყაროს – კაპიტალიზმს.
სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ჩვენთვის კრიზისი უბრალოდ წუხილის დრო არ არის და არც მოგების კეთების ჩიხში შესვლასთან იგივდება მხოლოდ. ის აგრეთვე პოლიტიკური გამოღვიძებისა და საზოგადოებრივი გარდაქმნის შესაძლებლობაა. კრიზისის ჟამს, ხალხის კრიტიკული მასა წყვეტს ძალაუფლების მპყრობელთა მხარდაჭერას, უკუაგდებს პოლიტიკის ჩვეულ ფორმას და იწყებს ახალი იდეების, ორგანიზაციებისა და კავშირების ძიებას. ასეთ დროს, საჭირბოროტო კითხვები დაისმის იმის შესახებ, თუ ვინ გაუძღვება სოციალური გარდაქმნის პროცესს, ვისი ინტერესის სასარგებლოდ და რა მიზანდასახულობით.
ასეთი პროცესი, როდესაც საზოგადო კრიზისი სოციალური გარდაქმნის საფუძველი ხდება, ახალ ისტორიაში რამდენჯერმე კაპიტალის სასარგებლოდ შემოტრიალდა. მომგებიანობის შესანარჩუნებლად კაპიტალიზმის მოწინავე მხარდამჭერები დროდადრო გარდაქმნიდნენ ხოლმე მას – და გარდაქმნიდნენ არა მხოლოდ ოფიციალურ ეკონომიკას, არამედ აგრეთვე პოლიტიკას, სოციალურ რეპროდუქციას და ბუნებასთან ჩვენს ურთიერთობასაც. ამ გზით, მათ შეძლეს არამარტო კლასობრივი ექსპლუატაციის, არამედ აგრეთვე გენდერული და რასობრივი ჩაგვრის რეორგანიზებაც, რითაც მრავალჯერ მიითვისეს ამბოხებულთა ენერგიებიც (მათ შორის ფემინისტური) ისეთი პროექტებისათვის, რომლებმაც ერთმნიშვნელოვნად 1 პროცენტს არგო.
ისევ განმეორდება იგივე? ისტორიულად, ერთი პროცენტი ყოველთვის იჩენდა გულგრილობას საზოგადოებრივი ინტერესებისა და უმრავლესობის მიმართ. მაგრამ დღეს ისინი განსაკუთრებით სახიფათონი არიან. მოკლევადიან მოგებას დახარბებულნი, ვერ სწვდებიან კრიზისის სიღრმეს და ვერც იმ საფრთხეს აფასებენ სათანადოდ, რომელიც თავად კაპიტალისტური სისტემის გრძელვადიან მდგრადობას ემუქრება – მათ ურჩევნიათ მიწა ახლა ბურღონ ნავთობისათვის, ვიდრე მომავალი მოგებისთვის საჭირო ეკოლოგიური წინაპირობები უზრუნველყონ.
შედეგად, კრიზისი, რომლის წინაშეც ვდგავართ, საფრთხეს უქმნის სიცოცხლის ჩვენთვის ცნობილ ფორმას. მასთან გამკლავებისთვის ბრძოლა კი საზოგადოებრივი მოწყობის ყველაზე ფუნდამენტურ საკითხებს სვამს – სად გავავლებთ ზღვარს ეკონომიკასა და საზოგადოებას, საზოგადოებასა და ბუნებას, წარმოებასა და რეპროდუქციას, სამუშაოსა და ოჯახს შორის? როგორ გამოვიყენებთ იმ სოციალურ ნამატს (social surplus), რომელსაც კოლექტიურად ვაწარმოებთ? და ვინ გადაწყვეტს ასეთ საკითხებს? მოახერხებენ კაპიტალისტები, რომ კაპიტალიზმის საზოგადოებრივი წინააღმდეგობანი კერძო სიმდიდრის დაგროვების ახალ შესაძლებლობებად გადააქციონ? შეძლებენ, რომ ფემინისტური ამბოხი საკუთარ ფარგლებში მოაქციონ, ან მეტიც, გენდერული იერარქიის რეორგანიზება მოახდინონ? თუ კაპიტალის წინააღმდეგ მასობრივი ამბოხი ბოლოსდაბოლოს იქნება ის „მოქმედება, რომლითაც [უმართავ] მატარებელში მსხდარი კაცობრიობა სათადარიგო მუხრუჭს იყენებს“ (ბენიამინი, მთარგმნ.)? და თუ ასეა, დაიკავებენ ფემინისტები ამ ამბოხის მოწინავე რიგებს?
თუ ჩვენ რამე გვეთქმის დასმულ საკითხებზე, ჩვენი პასუხი იქნება დიახ.
თეზისი 5: კაპიტალისტურ საზოგადოებებში არსებული გენდერული ჩაგვრის ფესვები მოგების მიზნით წარმოებისთვის სოციალური რეპროდუქციის დაქვემდებარებაში დევს.
ბევრმა იცის, რომ კაპიტალისტური საზოგადოებები კლასობრივი საზოგადოებებია, რაც უმცირესობას საშუალებას აძლევს, რომ კერძო მოგება დააგროვოს იმ უმრავლესობის ექსპლუატაციით, რომელიც ხელფასისთვის შრომობს. მაგრამ ნაკლებად არის ცნობილი, რომ კაპიტალისტური საზოგადოებები აგრეთვე გენდერული ჩაგვრის წყაროცაა. სექსიზმი ამ საზოგადოებაში შემთხვევითი ფენომენი კი არ არის, არამედ მისი სტრუქტურის ნაწილია.
ცხადია, კაპიტალიზმს არ დაუწყია ქალთა დაქვემდებარება. ის სხვადასხვა ფორმით არსებობდა ყველა წინანდელ კლასობრივ საზოგადოებაში. მაგრამ კაპიტალიზმმა დააფუძნა ახალი, სექსიზმის გამორჩეულად „მოდერნული“ ფორმები, რომლებიც ახალ ინსტიტუციურ სტრუქტურებს დაეფუძნა. მისი მთავარი სვლა იყო ადამიანების წარმოების პროცესის მოგების კეთების პროცესისგან გამოყოფა, პირველი საქმის ქალებისთვის დაკისრება და მეორე საქმისთვის მისი დაქვემდებარება. ამ ნაბიჯით, კაპიტალიზმმა თან ხელახლა გამოიგონა ქალთა ჩაგვრა და თან მთელი სამყარო უკუღმა გადმოატრიალა.
ეს უკუღმართობა ცხადი გახდება, როცა გავიხსენებთ, თუ რა სასიცოცხლო და კომპლექსური მნიშვნელობისაა ადამიანთა წარმოებისთვის საჭირო შრომა. ეს მოქმედება არა მხოლოდ ქმნის და ინარჩუნებს სიცოცხლეს ბიოლოგიური მნიშვნელობით, არამედ აგრეთვე ქმნის და ინარჩუნებს ჩვენი შრომის უნარს – როგორც მარქსმა უწოდა, ჩვენს „სამუშაო ძალას“. ეს კი ნიშნავს ადამიანთა ჩამოყალიბებას „მართებული“ დამოკიდებულებებით, განწყობებით, შესაძლებლობებით, ღირებულებებითა და უნარებით. ადამიანთა წარმოების შრომა ადამიანთა საზოგადოებისთვის ზოგადად, და კერძოდ, კაპიტალისტური წარმოების პროცესისთვის აუცილებელ რამდენიმე ფუნდამენტურ წინაპირობას უზრუნველყოფს – მატერიალურს, სოციალურს და კულტურულს. ამის გარეშე ადამიანებს არც ცხოვრება ექნებოდათ და არც სამუშაო ძალა.
ჩვენ ამ სასიცოცხლო მოქმედებების უზარმაზარ ერთიანობას სოციალურ რეპროდუქციას ვუწოდებთ.
კაპიტალისტურ საზოგადოებებში სოციალური რეპროდუქციის ცენტრალური მნიშვნელობა მიჩქმალული და უარყოფილია. იმის ნაცვლად, რომ ადამიანთა წარმოება სათანადოდ დაფასდეს, მას მნიშვნელობა მხოლოდ იმდენად ენიჭება, რამდენადაც უბრალოდ მოგების კეთების საშუალებადაა აღქმული. რადგანაც კაპიტალი ამ შრომის ანაზღაურებას იმდენად არიდებს თავს, რამდენადაც შეუძლია – და ამავდროულად ფულს სამყაროს საწყისი და საბოლოო წერტილის მნიშვნელობას ანიჭებს – ის სოციალური რეპროდუქციის შრომის შემსრულებლებს ანიჭებს არა მხოლოდ კაპიტალის მფლობელების, არამედ აგრეთვე იმ ანაზღაურებადი მშრომელების ქვემდებარე მნიშვნელობას, რომლებსაც შეუძლიათ სოციალური რეპროდუქციის პასუხისმგებლობის სხვებზე დაკისრება.
ეს „სხვები“ ძირითადად ქალები არიან. კაპიტალისტურ საზოგადოებაში სოციალური რეპროდუქციის ორგანიზება გენდერს ეფუძნება: დამოკიდებულია გენდერულ როლებზე და აძლიერებს გენდერულ ჩაგვრას. ამრიგად, სოციალური რეპროდუქცია ფემინისტური საკითხია. მაგრამ აგრეთვე მას გასდევს კლასის, რასის, სექსუალობისა და ეროვნების საზღვრებიც. ის ფემინიზმი, რომელიც მიმდინარე კრიზისის გადაჭრას ისახავს მიზნად, სოციალურ რეპროდუქციას უნდა აკვირდებოდეს ისეთი სათვალით, რომელიც დომინაციის ყველა ამ სახეობის ღერძს ჭვრეტს და აკავშირებს ერთმანეთთან.
კაპიტალისტური საზოგადოებები ყოველთვის აფუძნებდა რეპროდუქციული შრომის რასობრივ დაყოფას. მონობისა თუ კოლონიალიზმის, აპარტეიდისა თუ ნეოიმპერიალიზმის გზით, ეს სისტემა ყოველთვის აიძულებდა რასით დაღდასმულ ქალს უსასყიდლოდ, ან უმცირეს ფასად შეესრულებინა ასეთი შრომა ეთნიკური უმრავლესობის წარმომადგენელი ან თეთრკანიანი „დების“ სასარგებლოდ. ეს ქალები იძულებულნი იყვნენ, ზრუნვის სამუშაო თავიანთი ქალბატონებისა თუ დამსაქმებლების შვილებისა და სახლებისკენ მიემართათ და ამასთან, ორმაგი ბრძოლა უწევდათ, რათა საკუთარი შვილებისთვისაც ეზრუნათ. მეტიც, ისტორიულად, კაპიტალისტური საზოგადოებები ცდილობდნენ, ქალის მიერ გაწეული სოციალური რეპროდუქციის შრომა გენდერული ბინარულობისა და ჰეტერონორმატიულობის სამსახურში ჩაეყენებინათ. ისინი დედებს, მასწავლებლებსა და ექიმებს მიუთითებდნენ, დარწმუნებულიყვნენ, რომ მათი შვილები მკაცრად სისგოგონებად, სისბიჭებად და ჰეტეროსექსუალებად ყალიბდებოდნენ. მოგვიანებით, მოდერნულმა სახელმწიფოებმა მრავალჯერ გამოიყენეს ადამიანთა წარმოების შრომა ეროვნული და იმპერიული ინტერესების სასარგებლოდ. ისინი ხელს უწყობდნენ „სწორი“ ტიპის შობადობას და აფერხებდნენ „არასწორს“. აყალიბებდნენ ისეთი განათლების სისტემასა და საოჯახო პოლიტიკას, რომ არა უბრალოდ ადამიანების წარმოება, არამედ (მაგალითად) „გერმანელების“, „იტალიელების“ ან „ამერიკელების“ წარმოება ყოფილიყო უზრუნველყოფილი – მათი, ვინც საჭიროების შემთხვევაში, თავს გასწირავდნენ ერისთვის. დაბოლოს, უმთავრესია სოციალური რეპროდუქციის კლასობრივი ხასიათი. მშრომელთა კლასის დედებისა და სკოლებისაგან ელოდებიან, რომ ისინი აღზრდიან სათანადო „მშრომელებს“: დამჯერთ, ხელმძღვანელის მიმართ მოწიწებულთ, ექსპლუატაციის ამტანთ. თუმცა ამ ძალისხმევებს იდეალურად არასდროს უმუშავია და ხშირად შთამბეჭდავადაც უმტყუნებია. ზოგიერთი მათგანის მასშტაბი დღეს იკლებს კიდეც. მაგრამ სოციალური რეპროდუქცია ძირფესვიანად არის გადახლართული დომინაციასთან – და მის წინააღმდეგ ბრძოლასთან.
მას შემდეგ, რაც გავიაზრებთ კაპიტალისტურ საზოგადოებაში სოციალური რეპროდუქციის ცენტრალურ მნიშვნელობას, კლასის შესახებაც შეგვეცვლება ძველი წარმოდგენა. ძველი გაგების საწინააღმდეგოდ, კაპიტალისტურ საზოგადოებაში კლასს აყალიბებს არა მხოლოდ ის ურთიერთობები რომლებითაც პირდაპირ ხდება „შრომის“ ექსპლუატაცია, არამედ აგრეთვე ის ურთიერთოებებიც, რომლებიც ამ „შრომას“ აწარმოებს და აახლებს. მშრომელთა გლობალურ კლასს მხოლოდ ქარხნებსა და მაღაროებში ხელფასის სანაცვლოდ მშრომელნი არ შეადგენენ. თანაბრად მნიშვნელოვანნი არიან ისინი, ვინც შრომობს მინდვრებსა თუ კერძო სახლებში; ოფისში, სასტუმროსა თუ რესტორანში; საავადმყოფოში, საბავშვო ბაღსა თუ სკოლაში; საჯარო სექტორსა თუ სამოქალაქო საზოგადოებაში – პრეკარიატი, უმუშევარი, და ის, ვინც, არაფერს იღებს შრომის სანაცვლოდ. თუმცა დღესაც ჰეტეროსექსუალი თეთრკანიანის სახით წარმოიდგენენ, სინამდვილეში მშრომელთა გლობალური კლასი შედგება მიგრანტებისგან, რასით აღნიშნული ადამიანებისგან, ქალებისგან – როგორც სის-, ისე ტრანს- და სხვადასხვაგვარი უნარების მქონე ადამიანებისგან – ყველა იმისგან, ვისი საჭიროებები და სურვილებიც ამოტრიალებული ან უკუგდებულია კაპიტალიზმის მიერ.
ეს სათვალე აფართოებს ჩვენს თვალსაზრისს კლასობრივი ბრძოლის შესახებაც. არ არის რა ფოკუსირებული მხოლოდ სამუშაო ადგილას გამართული ბრძოლის ეკონომიკურ მიღწევებზე – სამართლიანი კონტრაქტი იქნება ეს თუ მინიმალური ხელფასი, კლასობრივი ბრძოლა საზოგადოების მრავალ შრეზე იჩენს თავს და არ წარიმართება მხოლოდ პროფკავშირებისა და მშრომელთა ოფიციალური ორგანიზაციების მიერ. ჩვენთვის კრიტიკული საკითხი და აწმყოს გაგების გასაღები არის ის, რომ კლასობრივი ბრძოლა მოიცავს ბრძოლას სოციალური რეპროდუქციისთვისაც: საყოველთაო ჯანდაცვისა და უფასო განათლებისათვის, გარემოსდაცვითი სამართლიანობისა და სუფთა ენერგიის ხელმისაწვდომობისათვის, საცხოვრისისა და საზოგადოებრივი ტრანსპორტისთვის. მისთვის თანაბრად ცენტრალურია პოლიტიკური ბრძოლები ქალთა განთავისუფლებისთვის, რასიზმისა და ქსენოფობიის, ომისა და კოლონიალიზმის წინააღმდეგ.
ასეთი კონფლიქტები ყოველთვის ცენტრალურ ადგილს იკავებდა კაპიტალისტურ საზოგადოებაში, რომელიც ეფუძნება რეპროდუქციულ შრომას ამ შრომის ღირებულების უარყოფის პარალელურად. მაგრად ბრძოლას სოციალური რეპროდუქციისთვის განსაკუთრეული ძალა აქვს დღეს. როცა ნეოლიბერალიზმი, ერთი მხრივ, თითოეული საოჯახო მეურნეობიდან ითხოვს მეტ საათს სახელფასო შრომისთვის და, მეორე მხრივ, სახელმწიფოსგან ითხოვს სოციალური პოლიტიკის ნაკლებ მხარდაჭერას, ის ოჯახებს, საზოგადოებებს და (ყველაზე მეტად) ქალებს გაწყვეტის წერტილამდე ჭიმავს. საყოველთაო ექსპროპრიაციის ასეთ პირობებში, სოციალური რეპროდუქციისთვის ბრძოლა გამოდის მთავარ ასპარეზზე. ეს ბრძოლები დღეს აყალიბებს იმ პროექტების წამყვან ხაზს, რომელსაც საზოგადოების ძირფესვიანად შეცვლის პოტენციალი აქვს.
თეზისი 6: გენდერული ძალადობა მრავალსახოვანია და ყოველი მათგანი კაპიტალისტურ სოციალურ ურთიერთობებთანაა გადახლართული. პირობას ვდებთ, რომ ვიბრძოლებთ ყოველი მათგანის წინააღმდეგ.
როგორც მკვლევარები იუწყებიან, მთელს მსოფლიოში, სამი ქალიდან ერთს გენდერული ძალადობის რომელიმე სახე მაინც გამოუცდია ცხოვრებაში. მოძალადეები ხშირად ინტიმური პარტნიორები არიან, რომლებიც ქალთა მკვლელობების 38 პროცენტზე აგებენ პასუხს. პარტნიორისგან მომდინარე ფიზიკური, ემოციური, სექსუალური თუ ამ სამივე სახის ძალადობა მთელ კაპიტალისტურ საზოგადოებას ახასიათებს – ყველა ერს, კლასს თუ რასობრივ-ეთნიკურ ჯგუფს. და ეს სულაც არ არის შემთხვევითი, პირიქით, გენდერული ძალადობა კაპიტალისტური საზოგადოების ინსტიტუციურ სტრუქტურაშია ჩაშენებული.
გენდერული ძალადობა, რომელსაც ჩვენ დღეს ვაწყდებით, კაპიტალისტურ საზოგადოებაში არსებული ოჯახისა და პირადი ურთიერთობების წინააღმდეგობრივ დინამიკას აირეკლავს. ეს კი, თავის მხრივ, ეფუძნება ამ სისტემისთვის დამახასიათებელ დაყოფას ადამიანთა წარმოებასა და მოგების კეთებას შორის, ოჯახსა და „სამუშაოს“ შორის. გადამწყვეტი განვითარება ადრინდელი ფართო ნათესაური ოჯახებიდან – რომლებშიც უხუცეს მამაკაცს ხელეწიფებოდა თავისზე დამოკიდებულ ოჯახის წევრთა სიკვდილ-სიცოცხლის გადაწყვეტა – შეიცვალა კაპიტალისტური მოდერნულობისთვის დამახასიათებელი ვიწრო, ჰეტეროსექსუალური ბირთვული ოჯახით, რომელიც უფრო მცირე ოჯახის თავკაცს მართვის უფრო შეზღუდულ უფლებას ანიჭებს. ამ ცვლილებით გენდერული ძალადობის ხასიათიც გარდაიქმნა. ერთ დროს აშკარად პოლიტიკური, ახლა „პირადი“ გახდა – მეტად არაფორმალური და „ფსიქოლოგიური“, ნაკლებად „რაციონალური“ და გაკონტროლებადი. ასეთი გენდერული ძალადობა კაპიტალისტური განვითარების ყველა საფეხურზე მოიძებნება და ხშირად წახალისებულია ალკოჰოლით, სირცხვილით ან კიდევ მღელვარებით, რომელსაც ძალაუფლების დაკარგვა იწვევს. კრიზისის ჟამს კი განსაკუთრებით იკრებს ძალას და ფართოდ ვრცელდება. ასეთ დროს, როცა სტატუსის გამო შფოთვა, ეკონომიკური დაუცველობა და პოლიტიკური გაურკვევლობა ისადგურებს, გენდერული წესრიგიც ნიადაგიც ირყევა. კაცების ნაწილი წუხს, რომ ქალები გახდნენ „გაუკონტროლებელნი“, თანამედროვე საზოგადოება, მისთვის დამახასიათებელი სექსუალური თავისუფლებითა და გენდერული დენადობით, – უწესრიგო; ცოლები და შეყვარებულები „გათავხედდნენ“, შვილები „გაველურდნენ“ და სახლებიც აირ-დაირია. უფროსობა უმოწყალოა, თანამშრომლებს უსამართლოდ მფარველობენ და სამსახურსაც საფრთხე ემუქრება. ეჭვქვეშ დგება კაცების სექსუალური უნარები და მაცდუნებელი ძალაც. რისხვას აფრქვევენ, როცა მათი მასკულინობა სათუო ხდება.
მაგრამ გენდერული ძალადობის ყველა ფორმა არ იღებს კაპიტალისტურ საზოგადოებაში „პირადისა“ და „ირაციონალურის“ სახეს. სხვა ფორმები ზედმეტად „რაციონალურიცაა“, როცა მათ კონტროლის საშუალებად იყენებენ. ამის მაგალითებია დამონებული და კოლონიზებული ქალების გაუპატიურება ფერადკანიანთა საზოგადოებების დასაშინებლად და მათი დაქვემდებარების განსამტკიცებლად; სუტენიორების მიერ ქალებზე განმეორებადი ძალადობა მათ „დასამორჩილებლად“; „მტერ“ ქალებზე შეთანხმებული და მასობრივი ძალმომრეობის ომის იარაღად გამოყენება. ხშირად სექსუალური ძალადობა და შევიწროვება იარაღის ფუნქციას ასრულებს სამუშაო ადგილზე, სკოლებსა და საავადმყოფოებშიც. ასეთ შემთხვევაში მოძალადეები არიან უფროსები და დამკვირვებლები, მასწავლებლები და მწვრთნელები, პოლიციელები და ციხის ზედამხედველები, ექიმები და ფსიქიატრები, მიწათმფლობელები და ჯარის ოფიცრები – ყველა, ვისაც ინსტიტუციური ძალაუფლება აქვს თავის მსხვერპლზე. მათ შეუძლიათ მოითხოვონ სექსუალური მომსახურება და ზოგი ითხოვს კიდეც. აი, ესაა ქალთა ეკონომიკური, პროფესიული, პოლიტიკური და რასობრივი დაუცველობის ფესვები: ჩვენ დამოკიდებულნი ვართ სახელფასო ჩეკზე, სარეკომენდაციო წერილზე, დამსაქმებლის ან ხელმძღვანელის კეთილ ნებაზე, რომ არ მოითხოვოს იმიგრაციის სტატუსი. ამ ძალადობას შესაძლებელს ხდის ისეთი იერარქიული ძალაუფლებრივი სისტემა, რომელიც გენდერს, რასასა და კლასს ერთმანეთთან აერთიანებს. შედეგად კი ვიღებთ ამ სისტემის განმტკიცებასა და ნორმალიზაციას.
გენდერული ძალადობის ეს ორი ფორმა – პირადი და საჯარო – საბოლოო ჯამში, არც ისე შორს დგას ერთმანეთისგან. არსებობს ისეთი ჰიბრიდული შემთხვევებიც, როგორიცაა საძმოები, ან თინეიჯერული და ათლეტური სუბკულტურები, რომლებშიც ახალგაზრდა კაცები, ინსტიტუციური მიზოგინიის კვალდაკვალ, ერთმანეთს ეცილებიან სტატუსისა და ქალებზე ძალადობით ტრაბახის უფლებისათვის. მეტიც, გენდერული ძალადობის საჯარო და პირადი ფორმები საერთო მანკიერ წრესაც ქმნიან. რადგანაც კაპიტალიზმი რეპროდუქციულ შრომას სრულად ქალებს აკისრებს, ეს გვიზღუდავს იმის შესაძლებლობას, რომ სრულად, როგორც თანასწორნი, ისე ჩავერთოთ „წარმოებით შრომაში“ და შედეგად, უმრავლესობა ჩვენგანს უპერსპექტივო სამსახური გვერგება, სადაც ოჯახის სარჩენად საკმარის ხელფასსაც არ გვიხდიან. ეს კი ჩვენს „პირად“ ცხოვრებასაც ვნებს – ურთიერთობების გაწყვეტის შესაძლებლობის უქონლობა ურთიერთობაშიც მეტად გვაუძლურებს. მთელი ამ წესრიგით კი უპირველესად კაპიტალი სარგებლობს. შედეგად, ჩვენ ორმაგი ძალადობის მსხვერპლად ვიქცევით – პირველად ოჯახის ან პარტნიორისგან, მეორედ კი კაპიტალის მესვეურთაგან.
კონვენციური ფემინისტური პასუხი გენდერულ ძალადობაზე გასაგებია, თუმცა არაადეკვატური. ყველაზე მეტად გავრცელებული მათ შორის არის კრიმინალიზაციისა და დასჯის მოთხოვნა. ეს „კარცერული ფემინიზმი“ – როგორც მას ეწოდა – მოცემულობად სახავს სწორედ იმას, რასაც ეჭვქვეშ უნდა აყენებდეს – მცდარ დაშვებას, თითქოს კანონები, პოლიცია და სასამართლოები ინარჩუნებენ თვითმყოფად ავტონომიას კაპიტალისტური ძალაუფლებრივი სტრუქტურისაგან და შესწევთ ძალა, შეებრძოლონ მიდრეკილებას გენდერული ძალადობის წარმოქმნისაკენ, რომელიც ასე ღრმადაა ამ სტრუქტურაში ჩაშენებული. სინამდვილეში კი, სისხლის სამართლის სისტემა მიზანში უმეტესად ღარიბ და მშრომელთა კლასის წარმომადგენელ ფერადკანიან კაცებს იღებს, ხოლო ხელშეუხებლად ტოვებს თეთრსაყელოიან მოძალადეებს; ამასთან, ახალ საქმეს უმატებს ქალებს: მათ უწევთ გრძელი გზის გავლა დაპატიმრებული ვაჟებისა და ქმრების მოსანახულებლად, ოჯახის მარტო გაძღოლა და პატიმრობასთან დაკავშირებული იურიდიული და ბიუროკრატიული საკითხების მოგვარება. ამის მსგავსად, ანტიტრეფიკინგის კამპანიები და „სექსუალური მონობის“ წინააღმდეგ არსებული კანონები მიგრანტი ქალების დეპორტაციას ემსახურება, ხოლო მათზე მოძალადეებს და მათით მოვაჭრეებს ძირითადად უვნებლად ტოვებს. კარცერული პასუხი არ ითვალისწინებს იმას, თუ რა მნიშვნელობა აქვს ურთიერთობისგან თავის დაღწევის შესაძლებლობებს ძალადობას გადარჩენილთათვის. კანონები, რომლებიც ახდენს ოჯახური ძალადობის ან სამუშაო ადგილზე სექსუალური ძალადობის კრიმინალიზებას, ვერაფრით დაეხმარება იმ ქალებს, რომლებსაც წასასვლელი არსად აქვთ. ამიტომაც, არცერთი ფემინისტი, რომელსაც უმცირესი მგრძნობელობა მაინც გააჩნია კლასისა და რასის მიმართ, არ მოაწერს ხელს გენდერულ ძალადობაზე კარცერულ პასუხს.
თანაბრად არაადეკვატურია აგრეთვე პრობლემის გადაჭრის „ბაზარზე დაფუძნებული“ გზები, რომლებსაც ფემოკრატები[1] გვთავაზობენ. გლობალური ფინანსური ინსტიტუტების მაღალი თანამდებობიდან, ქვედაბოლოში გამოწყობილი ეს პროგრესული ნეოლიბერალები ნაკლებად იღბლიანი სამხრეთელი დების ძალადობისგან დაცვას აპირებენ ბიზნესის წამოსაწყებად საჭირო მცირე თანხის მათთვის სესხებით. იმის დამადასტურებელი მონაცემები, რომ მცირე სესხები ნამდვილად ამცირებს ოჯახურ ძალადობას და ხელს უწყობს ქალების გათავისუფლებას მამაკაცებისგან, საუკეთესო შემთხვევაში, მერყევია. მაგრამ ერთი ცხადია: მიკროსესხები ზრდის ქალების დამოკიდებულებას მევალეზე. ღარიბი და მშრომელთა კლასის წარმომადგენელი ქალის კისერზე ვალის ყულფის ჩამოცმით, გენდერულ ძალადობასთან ბრძოლის ეს გზა, თავის მხრივ, ახალ ძალადობას უდებს სათავეს.
ფემინიზმი 99 პროცენტისთვის უკუაგდებს გენდერულ ძალადობასთან ბრძოლის როგორც კარცერულ, ისე ფემოკრატულ გზებს. ჩვენ ვიცით, რომ გენდერული ძალადობა კაპიტალიზმში საგანთა ჩვეული წესრიგის რღვევის ნიშანი კი არ არის, არამედ მისი სისტემური მდგომარეობა. ის ღრმად არის ფესვგადგმული სოციალურ წესრიგში. მისი გააზრება და გადაჭრა შეუძლებელია კაპიტალისტურ ძალადობათა უფრო ფართო კომპლექტისგან იზოლირებულად. მათ შორისაა კანონების მიერ განხორცილებული ბიოპოლიტიკური ძალადობა, რომელიც უარყოფს რეპროდუქციულ თავისუფლებას; ბაზრის, ბანკების, მიწათმფლობელების და მევახშეებისგან მომდინარე ეკონომიკური ძალადობა; პოლიციის, სასამართლოებისა და ციხის ზედამხედველების მიერ განხორციელებული სახელმწიფოებრივი ძალადობა; სასაზღვრო აგენტების, მიგრაციული რეჟიმებისა და იმპერიული არმიების ტრანსნაციონალური ძალადობა; მეინსტრიმული კულტურისგან მომდინარე ძალადობა, რომელიც იპყრობს ჩვენს გონებას, გვიმახინჯებს სხეულებს და გვიხშობს ხმას; და „მდორედ“ მოქმედი ძალადობა გარემოზე, რომელიც ჩვენს საზოგადოებებს და საცხოვრებელ ადგილს ნელ-ნელა ნთქავს.
ეს დინამიკა, მართალია კაპიტალიზმის ბუნებისთვის დამახასიათებელია, მაგრამ განსაკუთრებით გაძლიერდა მიმდინარე კრიზისის დროს. „ინდივიდუალური პასუხისმგებლობის“ სახელით, ნეოლიბერალიზმმა შეამცირა სოციალური უზრუნველყოფისთვის საჭირო სახელმწიფო ხარჯები. სახელმწიფო სერვისების ნაწილი ბაზარს დაუქვემდებარა და პირდაპირი შემოსავლის წყაროდ გადააქცია; სხვები ინდივიდუალური ოჯახის სივრცეში დააბრუნა და აიძულა მათ – განსაკუთრებით კი ქალებს – რომ ზრუნვის მთელი სამუშაო თავად ეტვირთათ. ამან, შედეგად, უფრო წაახალისა გენდერული ძალადობა.
აშშ-ში იპოთეკური ბაზრის ჩამოშლამ ყველაზე მეტად ფერადკანიანი ქალები დააზარალა, რომელთა შორისაც ყველაზე მაღალია ქირის გადაუხდელობის გამო ბინიდან გამოსახლების წილი. ისინი მეტად არიან იძულებულნი, არჩევანი გააკეთონ უსახლკარობასა და ძალადობრივ ურთიერთობაში დარჩენას შორის. დიდ ბრიტანეთში ფინანსური კოლაფსის საპასუხოდ სახელმწიფო სერვისების შემცირებას პირველად ოჯახური ძალადობის მსხვერპლთა თავშესაფრები ემსხვერპლა. კარიბის კუნძულებზე, საკვებისა და ნავთობის ფასის ზრდა სოციალური სერვისებისთვის საჭირო სახელმწიფო სახსრების შეკვეცას დაემთხვა, რამაც გენდერული ძალადობის აღმასვლას მისცა ბიძგი. ამ მოქმედებებს თან ახლდა მანორმირებელი, მადისციპლინირებელი პროპაგანდა. განმეორებითი მოწოდება „კარგ“ ცოლად ყოფნისა და მეტი შვილის ყოლისაკენ, მალევე გარდაიქმნება იმათ წინააღმდეგ მიმართული გენდერული ძალადობის გამართლებად, ვინც არ ექცევა ნორმატიული გენდერული როლებისა და იდენტობების ფარგლებში.
დღეს, მით უმეტეს, მშრომელთა ინტერესებს დაპირისპირებული კანონები ამწვავებს ძალადობას ისეთ ეკონომიკურ სექტორებში, რომლებიც ქალების შრომაზე დიდად არის დამოკიდებული. ისეთ ექსპორტის გადამამუშავებელ ზონებში, როგორებიცაა მაგალითად მექსიკის 3000 მაკილადორა[2], გენდერული ძალადობა ფართოდ გამოიყენება, როგორც შრომითი დისციპლინის იარაღი. ქარხნების უფროსები და მენეჯერები სერიულ გაუპატიურებას, სიტყვიერ შეურაცხყოფასა და დამამცირებელ ჩხრეკას მიმართავენ მწარმოებლურობის გასაზრდელად და შრომითი ორგანიზების ხელშესაშლელად. ერთხელ თუ მოიკიდებს ფეხს ექსპორტის გადამამუშავებელ ზონებში, მხოლოდ დროის საკითხია, როდის გავრცელდება ეს პრაქტიკა მთელ საზოგადოებაში, მათ შორის მშრომელთა კლასის ოჯახებში.
მაშასადამე, გენდერული ძალადობა კაპიტალისტურ საზოგადოებებში განცალკევებულად არ დგას. პირიქით, ღრმად აქვს ფესვები გადგმული სოციალურ წესრიგში, რომელიც ერთი მეორეზე ხლართავს ქალთა დაქვემდებარებას შრომის გენდერული ორგანიზაციის მეშვეობით და კაპიტალის დაგროვების დინამიკას. როცა ამ კუთხით ვუყურებთ, აღარ გვიკვირს, რომ #MeToo-ის[3] მოძრაობა სამუშაო ადგილზე არსებული შევიწროების წინააღმდეგ მიმართული პროტესტის სახით დაიწყო; აღარც ის გვიკვირს, რომ შოუბიზნესში ჩართულ ქალებს პირველად სოლიდარობა კალიფორნიის ფერმებში მშრომელმა იმიგრანტებმა გამოუცხადეს – მათ მყისვე დაახასიათეს ჰარვი ვაინშტაინი[4] არა მხოლოდ მტაცებლად, არამედ ძლევამოსილ უფროსად, რომელსაც ხელეწიფება იმის განსაზღვრა, ვინ უნდა იმუშაოს ჰოლივუდში და ვინ – არა.
ძალადობა, ყველა ფორმით, კაპიტალისტური საზოგადოების ყოველდღიური ფუნქციონირებისთვის აუცილებელი ნაწილია – რადგანაც მხოლოდ სასტიკი ძალმომრეობისა და გამოტყუებული თანხმობის ერთიანობითაა შესაძლებელი, სისტემამ თავი შეინარჩუნოს. ამა თუ იმ სახის ძალადობა ვერ აღმოიფხვრება ყველა სახის ძალადობის აღმოუფხვრელად. პირობას ვდებთ რა, რომ ამოვძირკვავთ ყოველ მათგანს, ფემინისტები 99 პროცენტისათვის, მიზნად ვისახავთ, გენდერული ძალადობის წინააღმდეგ გაჩაღებული ბრძოლა კაპიტალისტური საზოგადოებისთვის დამახასიათებელი ყველა სახის ძალადობის და ამასთან, მათი მაცოცხლებელი სოციალური სისტემის წინააღმდეგ ბრძოლას შევუერთოთ.
ავტორები: სინცია არუცა, ტიტი ბატაჩარია და ნენსი ფრეიზერი
ინგლისურიდან თარგმნა და განმარტებები დაურთო მარიკა ტყეშელაშვილმა
[1] ფემოკრატი – ფემინისტისა და ბიუროკრატის შეერთებით წარმომდგარი ტერმინი.
[2] მაკილადორა – ქარხანა მექსიკაში, რომელსაც უცხოური, ჩვეულებრივ აშშ-ის კომპანია მართავს. ის გათავისუფლებულია საბაჟო და სატარიფო გადასახადისგან, გადაამუშავებს ნედლეულს და მზა პროდუქტის ექსპორტს ეწევა უკან, აშშ-ში. ამერიკული კომპანიები ამ გზით სარგებლობენ იაფი მექსიკელი მუშახელით. მაკილადორების ისტორია იწყება 1960-იან წლებში. მათი უმეტესობა მექსიკისა და აშშ-ს საზღვრის გასწვრივ მდებარეობს.
[3] #MeToo სექსუალური შევიწროებისა და ძალადობის წინააღმდეგ მიმართული მოძრაობაა. მიზნად ისახავს, დუმილის დარღვევის გზით, სექსუალური შევიწროების მსხვერპლთა გაძლიერებას და პრობლემის მასშტაბურობის წარმოჩენას.
[4] ჰარვი ვაინშტაინი – ამერიკელი კინოპროდიუსერი, რომელიც 2017 წლის ოქტომბერში 80-ზე მეტმა ქალმა დაადანაშაულა სექსუალურ შევიწროებაში.