იძულებით გადაადგილების შესახებ დოქტორ ფრანსის დენგის ხელმძღვანელობით შექმნილი სახელმძღვანელო პრინციპების მიხედვით, იძულებით გადაადგილებული პირები, საქართველოში ცნობილი, როგორც დევნილები, არიან პირები, რომლებიც იძულებულნი გახდნენ, დაეტოვებინათ საკუთარი საცხოვრებელი ადგილი შეიარაღებული კონფლიქტის, საყოველთაო ძალადობის, ადამიანის უფლებათა ხელყოფისა და სტიქიური ან ადამიანის მიერ შექმნილი კატასტროფების გამო და არ გადაუკვეთავთ საერთაშორისო საზღვრები. დღესდღეობით, მსოფლიოში ზემოთ აღნიშნული სტატუსის მქონე პირთა რაოდენობა 110 ქვეყნის მასშტაბით 71.1 მილიონს აღწევს[1] და, სამწუხაროდ, უკვე მრავალი წელია, მათ შორისაა საქართველოც, რომელშიც 2022 წლის მონაცემებით, 289 839 იძულებით გადაადგილებული პირია რეგისტრირებული.[2] ისინი ძირითადად შეიარაღებული კონფლქიტების შედეგად დისლოცირებულ ადამიანებს წარმოადგენენ.
პრობლემის კონტექსტი
1991 წელს საბჭოთა კავშირის დრამატულმა ნგრევამ და დამოუკიდებლობის მოპოვების შეუქცევადმა პროცესებმა სამხრეთ კავკასიაში, მათ შორის საქართველოშიც, ძალადობრივი ეთნო-პოლიტიკური კონფლიქტების გაღვივებას შეუწყო ხელი. მით უმეტეს, რომ ამ პერიოდის საქართველო ეკონომიკური და სოციალური არასტაბილურობით ხასიათდებოდა, რამდენადაც ხდებოდა კომუნისტური სისტემიდან თავისუფალ ბაზარზე გადასვლა, რასაც, თავის მხრივ, თან ახლდა ჰიპერინფლაცია, უმუშევრობის მაღალი დონე და ეკონომიკურ ტრანსფორმაციასთან დაკავშირებული სხვა პრობლემები. შესაბამისად, შეიძლება ითქვას, რომ 1990-იანი წლების საქართველოში სეპარატისტთა განზრახვამ აფხაზეთის ავტონომიურ რესპუბლიკასა და სამხრეთ ოსეთში ერთგვარ წარმატებას მიაღწია. შეიარაღებული კონფლიქტისა და სამხედრო ესკალაციის პირობებში ამ რეგიონებში მცხოვრები მოსახლეობის უდიდესი ნაწილი, ძირითადად ქართველი მოსახლეობა, დაახლოებით 300 000 პირი, იძულებული გახდა, დაეტოვებინა საკუთარი საცხოვრებელი და დაეწყო თავშესაფრის ძიება საქართველოს სხვა, ძირითადად ურბანულ ნაწილში.[3]
სიტუაცია კიდევ უფრო გამწვავდა 2008 წლის ე.წ. აგვისტოს ომის შემდეგ, რომლის დროსაც რუსული სამხედრო არმიისგან მომავალი შეიარაღებული საფრთხის გამო იძულებით გადაადგილებულ პირთა რაოდენობა მკვეთრად გაიზარდა. კერძოდ, დამატებით 135 000 ადამიანმა მიიღო ფორმალურად დევნილის სტატუსი, რომელთაგან 26 000 წინაპართა მიწაზე ვეღარ დაბრუნდა რუსული სამხედრო ნაწილების მიერ მათი ტერიტორიის ოკუპირების გამო.[4] სწორედ ამ უკანასკნელი მოვლენის შედეგად ხდება დღემდე საქართველოს იძულებით გადაადგილებულ პირთა დაყოფა „ძველ“ და „ახალ“ დევნილებად – ძველმა დევნილებმა 1991-1993 წლის კონფლიქტის, ხოლო ახალმა დევნილებმა 2008 წლის ომის შედეგად დატოვეს საცხოვრებლები.[5]
გამომდინარე იქიდან, რომ საქართველოს მთავრობას დღემდე არ გააჩნია ეფექტური კონტროლი აფხაზეთსა და სამხრეთ ოსეთზე და ამ რეგიონებში არსებული დაპირისპირება ე.წ. “გაყინულ კონფლიქტადაა” შეფასებული, იძულებით გადაადგილებულ პირთა სახლში დაბრუნების პერსპექტივა ჯერ კიდევ საკმაოდ შორეული მომავალია. შესაბამისად, დევნილთა პრობლემები და გამოწვევები საქართველოს მთავრობისა და მოსახლეობისთვის დღემდე არ კარგავს აქტუალობას და დღის წესრიგის ერთ-ერთ მთავარ საკითხს წარმოადგენს. მით უმეტეს, რომ არ ხდება ქართველი დევნილების იმ უფლებებით სრულად სარგებლობის უზრუნველყოფა, რომლებიც გაწერილია დოქტორ ფრანსის დენგის მიერ სახელმძღვანელო პრინციპებში.
არსებული პრობლემა
თუმცა, სანამ უშუალოდ საქართველოს ტერიტორიაზე მცხოვრები დევნილების მდგომარეობაზე ვისაუბრებდეთ, უპირველესად, უნდა გაანალიზდეს ის პრინციპები, რომელზეც დგას იძულებით გადაადგილებულ პირთა ღირსეული ცხოვრების უფლება. უფრო კონკრეტულად, 1998 წელს შექმნილი სახელმძღვანელო პრინციპები იძულებით გადაადგილების შესახებ განსაზღვრავს იგპ-თა უფლებებსა და მათ წინაშე სახელმწიფოთა ვალდებულებებს. დოკუმენტი 30 პრინციპისგან შედგება და, მათ შორის, მოიცავს იძულებით გადაადგილების პროცესში პირთა უფლებების დაცვას; ადეკვატური საცხოვრებლის პირობების უფლებასა და განსახლებისა და რეინტეგრაციის პრინციპებს.[6]
გამომდინარე იქიდან, რომ იძულებით გადაადგილება გულისხმობს ისეთ ტრავმულ მოვლენებს, როგორებიცაა ყოველდღიური რუტინის დარღვევა, კუთვნილი საცხოვრებლის დაკარგვა და ოჯახური კავშირების საფრთხეში ყოფნა, დევნილები საზოგადოების საკმაოდ მოწყვლადი ჯგუფია. შესაბამისად, ლოგიკურია, რომ მათი დაცვა და საზოგადოებაში რეინტეგრაცია, იდენტობის დაბრუნება და ყოველდღიურ აქტიურ ცხოვრებაში ჩართულობა გადამწყვეტია. სწორედ ამიტომ, არსებითია განათლებაზე, ჯანდაცვაზე, საცხოვრებელსა და სამუშაოზე მუდმივი წვდომის უზრუნველყოფა. თუმცა, მიუხედავად ამ აუცილებლობისა, იმ ქვეყანათა უმრავლესობაში, რომელშიც სახლობენ იძულებით გადაადგილებული პირები, აღნიშნულ კრიტიკულ რესურსებზე წვდომა საკმაოდ შეზღუდული და არასაკმარისია. ამ ქვეყანათა შორისაა საქართველოც, რომელშიც ერთ-ერთ უმთავრეს პრობლემას, ყველა სხვა დანარჩენთან ერთად, დევნილთა ღირსეული საცხოვრებელი პირობების უზრუნველყოფა წარმოადგენს. მე-18 პრინციპის პირველი მუხლის თანახმად, „ყველა იძულებით გადაადგილებულ პირს აქვს შესაბამისი ადეკვატური ცხოვრების უფლება“,[7] აქედან გამომდინარე, სტატიის მიზანიც საცხოვრებელი პრობლემის გადაჭრის გზებისა და რეკომენდაციების შემოთავაზებაა.
აღნიშული პრობლემა ათწლეულების შემდეგ კვლავ ცხადად აქტუალურია, რამდენადაც 2022 წლის მონაცემების მიხედვით, ათასობით იძულებით გადაადგილებული პირი ჯერ კიდევ ადეკვატური საცხოვრებელი პირობების გარეშეა დასახლებული და შველას ითხოვს. ისინი ხშირად მიმართავენ საპროტესტო აქციებისა და გაფიცვების გზით უკმაყოფილების გამოხატვას, რითიც ცდილობენ მთავრობის ყურადღების მიქცევას.[8] სწორედ ამ მიზნით მოხდა 2022 წლის 16 იანვარს ის ტრაგედია, რომელმაც 52 წლის ზურაბ ქირიას სიცოცხლე შეიწირა. კერძოდ, გარდაცვლილი მამაკაცი გუდაუთიდან იყო დევნილი და აფხაზეთის ომის შემდეგ სანატორიუმ „ქართლში“ სახლობდა. რთული პირობების გამო, მისი ცოლ-შვილი საზღვარგარეთ ემიგრირდა, თვითონ კი ცხოვრობდა საცხოვრებელში, სადაც მოკლე ჩართვის გამო, ხანძარი გაჩნდა და ერთი ოთახი მთლიანად დაიწვა. თვითმხილველი დევნილების თქმით, ზურაბ ქირია დევნილთა საცხოვრებლის სახურავიდან მთავრობის ყურადღების მისაპყრობად გადმოხტა.[9] ზურაბ ქირია მხოლოდ ერთი იყო მათგან, ვინც საცხოვრებელი პირობების არქონის გამო იტანჯება. დღემდე 40 000-მდე ოჯახი იძულებულია, რომ საჯარო დაწასებულებების შენობებს შეაფაროს თავი, მაგალითად, საავადმყოფოებს, სკოლებს, სანატორიუმებსა და ყოფილ სასტუმროებს. ზოგიერთი მათგანი ნათესავთან ან ნაქირავებ ბინაში ცხოვრობს. სახალხო დამცველის ოფისის თანახმად, ბევრი მათი საცხოვრებელი შენობა ავარიულია და, შესაბამისად, სიცოცხლისთვის საფრთხის შემცველია აქ დასახლება, რასაც ხშირად სამხარაულის ექსპერტიზის ბიუროს დასკვნაც ადასტურებს.[10] ფაქტობრივად, შეიძლება ითქვას, რომ საქართველოს ოკუპირებული ტერიტორიებიდან იძულებით გადაადგილებული პირების უმრავლესობა დღესდღეობით ადეკვატური საცხოვრებელი უფლების ნაკლებობას განიცდის, რაც გამოიხატება იმაში, რომ მათ არ გააჩნიათ საკუთარი კერძო საცხოვრებელი ადგილი, სახლობენ ყოფილ სახელმწიფო დაწესებულებებში, რომელთაგან უმრავლესობა ნგრევის პირასაა მისული. შესაბამისად, ლეგიტიმურია იმის თქმა, რომ საქართველოს ტერიტორიაზე მცხოვრები დევნილების მთავარ პრობლემას მუდმივი ადეკვატური საცხოვრებლის არქონა წარმოადგენს და, მაშასადამე, სტატიაში გამოთქმული რეკომენდაციებიც სწორედ ამ პრობლემაზე კონცენტრირდება.
მთავრობის პოლიტიკა
უპირველესად, აუცილებელია, აღინიშნოს საქართველოს მთავრობის მიერ დღემდე გატარებული პოლიტიკა იძულებით გადაადგილებულ პირთა საცხოვრებლის საკითხთან დაკავშირებით, რადგანაც უმთავრესი პასუხისმგებლობა, სწორედ რომ, სახელმწიფოებრივ ინსტიტუტებს ეკისრება. ცხადია, საკითხის გადაწყვეტაში საერთაშორისო თანამეგობრობის როლიც საკმაოდ დიდია, თუმცა უფრო მეტად დამხმარე ფუნქციას ასრულებს, ვიდრე პირველადს.[11]
მიუხედავად იმისა, რომ დღესდღეობით იძულებით გადაადგილებული პირები კვლავ იმ სირთულეების წინაშე დგანან, რომლებიც ზემოთ უკვე აღინიშნა, არასამართლიანი იქნება ითქვას, რომ საქართველოს მთავრობას ქმედითი ნაბიჯები არ გადაუდგამს. 1993 წლიდან, აფხაზეთის ომის დასრულების შემდეგ, დევნილთა დასახლება არაფორმალურ ხასიათს ატარებდა და ისინი თვითნებურად სახლდებოდნენ სახელმწიფოს მფლობელობაში არსებულ შენობებში.[12]
2007 წელს საქართველოს მთავრობამ იძულებით გადაადგილებულ პირთა შესახებ სახელმწიფო სტრატეგია შეიმუშავა, რომელმაც მნიშვნელოვნად განაპირობა დევნილთა პოლიტიკა. უფრო კონკრეტულად, 2007 წლის სტრატეგია ითვალისწინებს 1990-იან წლებში დევნილთა საცხოვრებლით უზრუნველყოფას სამ ეტაპად: საცხოვრებელი ფართების განახლება საერთო/კოლექტიურ ცენტრებში და მათი მფლობელებისთვის საკუთრების უფლების გადაცემა; ახალი ბინების აშენება და დევნილთა საკუთრებაში გადაცემა; იძულებით გადაადგილებულ პირთა ფინანსური მხარდაჭერა საკუთარი საცხოვრებლის შესაძენად ან გასაახლებლად. პირველი ეტაპი მოქმედებაში შევიდა 2009 წლის თებერვლიდან, კერძოდ, სტრატეგიის ფარგლებში მნიშვნელოვანი ძალისხმევა ჩაიდო საცხოვრებელი სახლების მშენებლობასა და გარემონტებში. ამასთანავე, დადგინდა სტანდარტები, რომლითაც წარიმართებოდა ეს პროცესი. შედეგად, ბევრი დევნილის საცხოვრებელი პირობები გაუმჯობესდა. 2011 წლისთვის მოხდა კოლექტიურ ცენტრებში არსებული საცხოვრებლების განახლება, განსახლება და საკუთრებაში გადაცემა 16 000-ზე მეტი ოჯახისთვის.[13]
თუმცა საცხოვრებელი ადგილების შესახებ სტრატეგია რამდენიმე გამოწვევას წააწყდა. კერძოდ, ზოგიერთმა დევნილმა მიიღო ისეთი საცხოვრებელი, რომელიც არ იყო შესაბამისობაში ადეკვატურ სტანდარტებთან, ზოგიერთი კვლავ ელოდება საცხოვრებელი საკუთრების უფლების რეალიზებას, ზოგიერთ დევნილს ჯერ კიდევ არ მიუღია ბინა – მაშასადამე, იძულებით გადაადგილებულ პირთა დიდი ნაწილი, როგორც უკვე ითქვა, კვლავ საკუთარი ძალისხმევით შესახლებულ შენობებში განაგრძობს არსებობას. სწორედ ეს პირები არიან ყველაზე მოწყვლადები და სწორედ მათ წინაშე გააჩნია სახელმწიფოს საცხოვრებლით უზრუნველყოფის ვალდებულება.
აქვე უნდა აღინიშნოს ამავე პერიოდში გაჩენილი ნარატივიც, რომელიც ფოკუსირებული იყო იმაზე, რომ დევნილები ცხინვალში/აფხაზეთში მალე დაბრუნდებიან. ეს ერთგვარად ქმნიდა განცდას, რომ იძულებით გადაადგილებულ პირთათვის მუდმივი კეთილმოწყობილი საცხოვრებლის საკუთრებაში გადაცემა აუცილებლობას არ წარმოადგენდა და მეტიც, მსგავსი პროცესი დაკარგულ ტერიტორიებზე უარის თქმის სიმბოლიზება იქნებოდა. ცხადია, მსგავსი რიტორიკა არალეგიტიმური იყო, რამდენადაც კონფლიქტების შემდეგ პოლიტიკური თვალსაზრისით, ოკუპირებულ ტერიტორიებზე დაბრუნების პრაქტიკული შესაძლებლობა ათწლეულების შემდეგაც არ ჩანს. ამიტომაც უნდა მოხდეს დევნილების საცხოვრებლებით უზრუნველყოფა აქ და ახლა.[14]
მიუხედავად იმისა, რომ განსახლების პროცესი დროთა განმავლობაში უმჯობესდებოდა, რამეთუ შემუშავდა კრიტერიუმები ბინების გადანაწილების შესახებ, ექსპერტთა მოსაზრებით, პროცესი კვლავ არ იყო საკმარისად გამჭვირვალე და სამართლიანი. კერძოდ, საცხოვრებელ სახლებს ყველაზე უფრო გაჭირვებულ ოჯახებს სთავაზობდნენ, რის გამოც ხდებოდა სიღარიბის წახალისება და კორუფციული სქემების ჩამოყალიბება. [15]
ცხადია, ზემოაღნიშნული რეფორმები მნიშვნელოვან როლს ასრულებს დევნილთა საცხოვრებლით უზრუნველყოფის პრინციპის აღსრულებაში, თუმცა ეს არასაკმარისია. საქართველოში 300 000-მდე დევნილია რეგისტრირებული. 2022 წლის მონაცემებით მთავრობამ მხოლოდ 44 060 ოჯახის უზრუნველყოფა შეძლო საცხოვრებლით ან კომპენსაციით. ოთხწლიან გეგმაზე საუბრისას ხელისუფლების ოფიცილაური პირები ადასტურებენ კიდეც, რომ დევნილთა უმრავლესობა არათუ ადეკვატურ და ღირსეულ, არამედ კვლავ გაუსაძლის პირობებში ცხოვრობს. 2022 წლის აგვისტოში მთავრობამ განაცხადა, რომ მომდევნო 4 წლის განმავლობაში კიდევ 13,000 ოჯახის უზრუნველყოფას გეგმავს საცხოვრებელი პირობებით. შესაბამისად, 4-წლიანი გეგმა შემდეგ პუნქტებს მოიცავს:
1. რეგიონებში ფართომასშტაბიანი მშენებლობები;
2. თბილისსა და რეგიონებში ახალაშენებულ საცხოვრებელ კორპუსებში დევნილთათვის ბინების შეძენა;
3. სოფელში სახლის შეძენის პროექტი – დევნილი ოჯახი ირჩევს სასურველ სახლს ქალაქგარეთ;
4. საცხოვრებელი ფართების ლეგალიზაცია.[16]
რასაკვირველია, ეს ნაბიჯები არსებითია დევნილთა საცხოვრებელი პირობების გამოწვევების წინააღმდეგ ბრძოლაში, თუმცა ცხადია, რომ საბინაო უზრუნველყოფა ნელი ტემპით მიმდინარეობს. მკვლევრების აზრით, შენელებული პროცესის ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი დევნილის სტატუსის მემკვიდრეობითობაა, რაც გულისხმობს, რომ საქართველოში იძულებით გადაადგილებული პირის სტატუსი მშობლიდან შვილს გადაეცემა, რის შედეგადაც დევნილთა რაოდენობა ყოველწლიურად იზრდება – მხოლოდ 2020 წელს სტატუსი 3933-მა პირმა მიიღო.[17] სწორედ ამ პრობლემების გათვალისწინების პირობებშია მნიშვნელოვანი გარკვეული რეკომენდაციების შემუშავება საერთაშორისო პრაქტიკის მხედველობაში მიღებით და, შედეგად, დევნილთა ადეკვატური საცხოვრებელი პირობებით უზრუნველყოფა.
შემოთავაზებული რეკომენდაციები
ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე შეიძლება ითქვას, რომ საქართველოს ტერიტორიაზე მცხოვრები იძულებით გადაადგილებული პირები ერთგვარ დახმარებას საჭიროებენ საცხოვრებელი ადგილებისა და პირობების მიღებისა თუ გაუმჯობესებისთვის. სწორედ ამ მიზნით, პრიორიტეტულია მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნის წარმატებული გამოცდილებისა და პრაქტიკის გაზიარება საქართველოს მთავრობის მიერ დევნილთა მიმართ პოლიტიკის გატარებისას. თუმცა, შემოთავაზებულ რეკომენდაციებამდე, უპირველესად მნიშვნელოვანია იმ ყოვლისმომცველი რჩევების გათვალისწინება, რომლებიც დევნილებს დისკრიმინაციისგან, მოწყვლადობისა და ჩაგვრისგან დაიცავს.
1. ცნობიერების ამაღლება – ერთ-ერთი არსებითი ნაბიჯია მთავრობისა და მედიის მხრიდან საინფორმაციო კამპანიების წარმოება, რაც ხელს შეუწყობს საზოგადოებაში დევნილებისამდი ემპათიის გაჩენას, იძულებით გადაადგილებულ პირთა შესახებ სტერეოტიპების აღმოფხვრასა და მათი პრობლემის საზოგადოების პრობლემად გარდაქმნას. ლოგიკური იქნება, თუ გადაწყვეტილების მიმღებ პირებად კვლავ დევნილები მოგვევლინებიან, რადგან მათ ყველაზე უკეთ იციან, რას საჭიროებენ იძულებით გადაადგილებული პირები საზოგადოებისგან.[18]
2. სტატისტიკის წარმოება და მონაცემთა ანალიზი – ხელისუფლებამ არ უნდა დაიშუროს რესურსები ისეთი კრიტიკული ინფორმაციისა და მონაცემების მოპოვებისთვის, რომლებიც ცხადყოფს დევნილთა ყოველდღიურ საცხოვრებელ პირობებს, ფინანსურ, ფსიქოლოგიურ და სოციალურ მდგომარეობას. ეს, ერთი მხრივ, ხელს შეუწყობს საჭიროების შესაბამისი ეროვნული პოლიტიკის გატარებას დევნილებისადმი, მეორე მხრივ კი, მსგავსი ნაბიჯი ერთგვარად სტიმული იქნება იძულებით გადაადგილებული პირებისთვის, რომელთაც მიაჩნიათ, რომ მთავრობა და საზოგადოება მათი პრობლემებით არ ინტერესდება.[19]
3. კონფლქიტის ტრანსფორმაცია – ყველაზე რთულ, მაგრამ მნიშვნელოვან რეკომენდაციას წარმოადგენს „გაყინული კონფლიქტების“ ტრანსფორმაციის ფაზაში გადასვლისთვის მუშაობის დაწყება. ეროვნული პოლიტიკა, რომლის მიხედვითაც, საქართველოს მთავრობა არ ცნობს ოკუპირებულ ტერიტორიებს დამოუკიდებლად, ცხადია, დევნილთათვის დამაიმედებელი და ადეკვატურია, თუმცა, მოტივაციისა და იმ რწმენის შენარჩუნებისთვის, რომ ისინი წინაპრების სახლში დაბრუნდებიან, საჭიროა ქმედითი ნაბიჯების გადადგმა. მთავრობამ, უპირველესად, ვერბალური ინტერესი უნდა გამოიჩინოს კონფლიქტის სირთულეებში გარკვევისა და მოლაპარაკებების მცდელობების დაწყებისთვის აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის კონფლიქტების პოლიტიკურ დღის წესრიგში მუდმივად გათვალისწინებით.
4. დევნილთა მემკვიდრეობითი სტატუსი – გამომდინარე იქიდან, რომ საქართველოს მთავრობისთვის რთულია იმ რესურსების მოძიება, რომლებიც სრულად აღმოფხვრის თითოეული დევნილის საცხოვრებელ პირობებთან დაკავშირებულ პრობლემებს, მიზანშეწონილია იძულებით გადაადგილებულ პირთა მემკვიდრეობითი სტატუსის ცვლილებებისადმი დაქვემდებარება. ერთი მხრივ, ცხადია, რომ ოკუპირებული ტერიტორიებიდან დევნილთა შთამომავლობისთვის სტატუსის გაუქმება სენსიტიური და შესაძლოა, უარყოფითი შედეგის მომტანი იყოს, რამეთუ ეს სტატუსი დაკარგულ ტერიტორიებთან კავშირის სიმბოლოს წარმოადგენს, ამიტომაც რეკომენდებულია ამ სტატუსის გარკვეული ტრანსფორმაცია. უფრო კონკრეტულად, თუკი ვერ მოხდება დევნილთა დაკარგულ ტერიტორიებზე დაბრუნება, რამდენიმე თაობის შემდეგ მთავრობის მხრიდან უნდა მოხდეს ფინანსური დახმარებისა და გარკვეული პასუხისმგებლობების მოხსნა. თუმცა აქ არსებითია, რომ პარალელურად მიმდინარეობდეს მუდმივი ძალისხმევა დევნილთა მომავალი თაობების უფრო მეტი ინტეგრაციისთვის ჩვენს საზოგადოებაში ფსიქოლოგიური, სოციალური თუ ეკონომიკური თვალსაზრისით, რათა მოხდეს მომავალ დევნილთა მასპინძელი საზოგადოების სრულყოფილ წევრებად აღქმა, აღმოიფხვრას სტერეოტიპები და დევნილები აღარ გრძნობდნენ თავს იმ მოწყვლად ჯგუფად, რომელიც მთავრობის მხრიდან მუდმივ დახმარებას საჭიროებს. მაშასადამე, დროთა განმავლობაში უფრო და უფრო მეტი რესურსი უნდა ჩაიდოს დევნილთა გაძლიერებისა და თვითრეალიზაციისთვის, რაც მომავალში აღკვეთს მთავრობის მხრიდან დახმარების საჭიროებასაც.
რაც შეეხება უშუალოდ საქართველოს ტერიტორიაზე მცხოვრებ იძულებით გადაადგილებულ პირთა საცხოვრებლის პრობლემების შესახებ რეკომენდაციებს, ამ მხრივ საინტერესოა საერთაშორისო საუკეთესო პრაქტიკის განხილვა:
1. ქირავნობის მხარდასაჭერი გრანტები – ქირავნობის მხარდასაჭერი გრანტები გამოიყენება იძულებით გადაადგილებულ პირთა დასახმარებლად ბუნებრივი კატასტროფებისა და კონფლიქტების შედეგად გამოწვეული ჰუმანიტარული კრიზისების დროს. ქალაქში იგპ-თა სწრაფი შემოდინება ხშირად იწვევს ხელმისაწვდომი და შესაფერისი საცხოვრებლის დეფიციტს. იძულებით გადაადგილებული პირები, როგორც წესი, ცდილობენ შექმნან საცხოვრებელი პირობები, როგორც მათი გრძელვადიანი გადაწყვეტის ნაწილი. თუმცა მოიჯარეები ისევე, როგორც ქონების მფლობელები, ხშირად კარგავენ შემოსავალს გადაადგილების დროს, რაც რთულს ხდის ქონების უზრუნველყოფას. ქირავნობის მხარდაჭერის გრანტები ეფექტურად ანაზღაურებს დაკარგულ შემოსავალს. გაქირავების მხარდასაჭერი გრანტები მიზნად ისახავს იმ ყველაზე დაუცველი მოსახლეობის საჭიროებების დაკმაყოფილებას, რომლებიც არ ფლობენ საკუთრებას. საბინაო უსაფრთხოებისა და ადეკვატურობის ძირითადი სტანდარტების დაწესებით ამ გრანტებს შეუძლია, წაახალისოს პროვაიდერები, გააძლიეროს თავისი ერთეულები და მოიზიდოს ფინანსურად ქმედუნარიანი მოსახლეობა. სწორედ ამ პრაქტიკას ვხვდებით ჰაიტიში, სადაც პროგრამის განხორციელებაში ჩართული იყო მსოფლიო ბანკი და ჰაიტის გადაუდებელი თავშესაფრის გუნდი. ბუნებრივი კატასტროფის, კერძოდ, 2010 წლის მიწისძვრის შემდეგ უამრავ იძულებით გადაადგილებულ პირს მოუწია ისეთ საცხოვრებელ პირობებში ცხოვრება, რომელიც ადეკვატურსა და ღირსეულს არ შეესაბამებოდა. შეზღუდული სამთავრობო რესურსები და შესაძლებლობა პრობლემის გრძელვადიანი გადაწყვეტისა და სახლების რეკონსტრუქციისა კიდევ უფრო ახანგრძლივებდა იძულებით გადაადგილებულ პირთა პრობლემას. ამიტომაც დაიწყო ქირავნობის მხარდაჭერის პროგრამის გამოყენება ჰაიტიში ბანაკებიდან იგპ-თა ურბანულ რაიონებში დასაბრუნებლად. მიწისძვრამდე მათი საცხოვრებელი სტატუსიდან გამომდინარე, ბანაკების მცხოვრებლებს მიეცათ გარდამავალი თავშესაფრის, საცხოვრებლის შეკეთების, ახალი სახლის მშენებლობის ან ქირავნობის მხარდაჭერის გრანტები (აღსანიშნავია, რომ გრანტების უფრო მეტად ღარიბ ფენაზე იყო გათვლილი, ანუ მოიჯარეებზე, რომელთაც მანამდეც არ ჰქონდათ საკუთრებაში საცხოვრებელი). თითოეულ ოჯახზე გაიცა 500 აშშ დოლარის ოდენობის გრანტი ერთი წლის ქირის დასაფარად. გრანტები უზრუნველყოფდა, რომ ბენეფიციარებს ჰქონოდათ წვდომა უსაფრთხო, უსასყიდლო ან სუბსიდირებულ თავშესაფარზე იჯარის ხანგრძლივობის განმავლობაში. სუბსიდიის გამოყენება შეიძლებოდა რემონტისთვისაც. პროგრამით დაქირავებული სახლები გადამოწმებული იქნა უსაფრთხოებისა და საცხოვრებელი პირობების კუთხით მინიმალური სტანდარტების დაცვის უზრუნველსაყოფად. 500 000-მდე იძულებით გადაადგილებულმა პირმა დატოვა ბანაკი და ადეკვატურ საცხოვრებელ პირობებში დაიწყო ცხოვრება. პრაქტიკამ ხელი შეუწყო საცხოვრებელი პირობების გაუმჯობესებას, მით უმეტეს, რომ აქტიურად მოწმდებოდა მინიმალური სტანდარტების დაცვის მდგომარეობა, სერვისებზე ხელმისაწვდომობა და მშენებლობის ხარისხი. თავის მხრივ, ამ პროცესმა წაახალისა ინვესტიციებიც საბინაო მარაგის გაზრდისა და გაუმჯობესების ჭრილში.[20] შესაბამისად, საერთაშორისო ორგანიზაციების დახმარების ფარგლებში, საქართველოს მთავრობის მხრიდან სახელმწიფო მფლობელობაში არსებულ ნგრევის პირას მყოფ შენობებში თვითნებურად შესახლებული დევნილების დახმარება აღნიშნული გრანტების გამოყენებით, ვფიქრობ, ბევრ დევნილ ოჯახს შეუმსუბუქებს ყოველდღიურ სადარდებელს იმის თაობაზე, რომ მათ არ გააჩნიათ ადეკვატური საცხოვრებელი პირობები, ცხოვრობენ საფრთხის ქვეშ და არ აქვთ კრიტიკულ რესურსებზე წვდომა.
2. დამატებითი საცხოვრებლების პროგრამა – დამატებითი საცხოვრებლების პროგრამა ფართოდ გამოიყენება ურბანული დევნილებისა და ლტოლვილების დასახმარებლად, რაც უზრუნველყოფს მათი საცხოვრებლის საჭიროებებს. თუმცა, ძირითადი პრობლემა ხშირად მდგომარეობს საცხოვრებლის გასაქირავებლად ხელმისაწვდომი ვარიანტების ნაკლებობაში. ამ პრობლემის აღმოფხვრა კი შესაძლებელია არსებული საცხოვრებელი უბნების გაფართოებით, ურბანული შევსებით ან სახლების მრავალ ერთეულად დაყოფით. კერძოდ, ნაკვეთის თანაფარდობის (FAR) გამოყენება არსებითია, რათა მოხდეს კონკრეტულ მიწაზე დაშვებული სართულების ოდენობის განსაზღვრა, რომელიც მინიმალური სივრცის შესახებ რეგულაციებთან იქნება თანხვედრაში. გამომდინარე იქიდან, რომ დევნილთა მდგომარეობა და საცხოვრებლის საჭიროება ხშირად ხანგრძლივ პერიოდს უკავშირდება, მთავრობა მუდმივ მზადყოფნაში უნდა იყოს და ხელი შეუწყოს იმ ინსტრუმენტების შექმნას, რომლებიც დაეხმარება ბაზარზე საბინაო მარაგის სწრაფ ზრდას. გარდა ამისა, ქირავნობის მხარდასაჭერი გრანტების ბენეფიციარები უნდა იყოს მასპინძელი თემის მოსახლეობაც, კერძოდ, მოხდეს მათი საცხოვრებლების გაფართოება, რომელსაც გადაადგილების პერიოდში დევნილებს ფიქსირებული ვადით იჯარით გადასცემენ, ხოლო იძულებით გადაადგილებულ პირთა დაბრუნების შემდეგ, ისინი დაიბრუნებენ იჯარით გაცემულ ფართს საკუთარ მფლობელობაში, რაც, ერთი მხრივ, გაზრდის მათი საკუთრების ღირებულებას და, მეორე მხრივ, შეამცირებს დევნილებსა და მასპინძელ საზოგადოებას შორის არსებულ ჩვეულ დაძაბულობას. ეს მიდგომა გადაანაწილებს სუბსიდიებს საბინაო ბაზრის ინვესტიციებზე, რაც მოახდენს ბაზრის სტიმულირებას, შესაბამისად, ამგვარ პრაქტიკას აქვს ერთგვარი ეკონომიკური მულტიპლიკატორის ეფექტიც. აღსანიშნავია, რომ ნორვეგიის ლტოლვილთა საბჭო (NRC) ცდილობდა ამ მიდგომის ინტეგრირებას – მრავალსართულიანი შენობების დაგეგმვის სტიმულირებას, რაც სარგებელს მოუტანს როგორც ლტოლვილებს/იგპ-ებს, ისე მასპინძელ ოჯახებს. NRC-ის ინიციატივა ფოკუსირებულია არა დროებით გამოსავალზე, არამედ მუდმივი საცხოვრებლის შექმნაზე.
აღსანიშნავია, რომ ამ რეკომენდაციას აქვს საერთაშორისო პრაქტიკის სახე. სირიის კონფლიქტის შედეგად ლტოლვილები იორდანიის უბრანულ და პერიფერიულ რაიონებში აქტიურად დასახლდნენ. ისინი ცხოვრობდნენ უხარისხო, გადატვირთულ და არაუსაფრთხო ბანაკებში, რაც გამოწვეული იყო ლტოლვილთა კრიზისის დროს გაზრდილი მოთხოვნის დასაკმაყოფილებლად ადეკვატური და ხელმისაწვდომი საცხოვრებლის არარსებობით. პრაქტიკა მიზნად ისახავდა გაქირავებული საცხოვრებლის ხელმისაწვდომობის გაზრდას იორდანიის ქალაქებში სირიელი ლტოლვილების შემოდინების შედეგად შექმნილი დეფიციტის საპასუხოდ. დაუმთავრებელი შენობების მფლობელებს ეძლეოდათ გრანტები სამუშაოს დასასრულებლად ან სართულების/ოთახების დასამატებლად. ახალი შენობები სირიელ ლტოლვილებს 12-დან 24 თვემდე ვადით უფასოდ გადაეცემოდათ. პრაქტიკის მიხედვით, რაც უფრო დიდია NRC-ის ინვესტიცია, მით უფრო ხანგრძლივია ქირის უფასო პერიოდი. NRC-ის იურიდიული კონსულტაციის პროგრამა უზრუნველყოფდა იორდანიის კანონმდებლობის შესაბამისად იჯარის ხელშეკრულებებს ბენეფიციარების საკუთრებაში არსებული უსაფრთხოების დასაცავად. დავის შემთხვევაში იურიდიული დახმარება ხელმისაწვდომი იყო და ხელს უწყობდა სამართლებრივი დაცვის საშუალებებისა და ინფორმაციის მიღების შესაძლებლობას. შედეგად ამ ეტაპზე 12 000-ზე მეტი სირიელი გახდა პროგრამის ბენეფიციარი, რაც ნიშნავს იმას, რომ სირიელ ლტოლვილთა 11%-ის საცხოვრებელი საჭიროებები დაკმაყოფილდა – 990-მა იორდანულმა მასპინძელმა ოჯახმა კი შემოსავლით მიიღო სარგებელი. მაშასადამე, პრაქტიკა საერთაშორისო დონეზე გამოცდილი, რეალისტური და მიღწევადია და ამასთანავე, დროთა განმავლობაში პროგრესისა და ბენეფიციარების შეფასება მონაცემთა ანალიზს შესაძლებელს ხდის.[21]
მიუხედავად იმისა, რომ ის გამოყენებულია სირიიდან ლტოლვილთა და თავშესაფრის მაძიებელთა მიმართ იორდანიაში, ამავე წარმტებით შეიძლება განხორციელდეს დევნილების თვალსაზრისითაც. საქართველოს მთავრობას საერთაშორისო ორგანიზაციებთან, როგორც იორდანიის შემთხვევაში ნორვეგიის ლტოლვილთა საბჭო იყო, კოლაბორაციის ფარგლებში შეეძლება დამატებითი დასახლებებისა და შენობების შექმნა კონკრეტულად დევნილთათვის, მით უმეტეს, რომ საქართველოს ურბანულ ნაწილში მუდმივად მიმდინარეობს მშენებლობები და ამ მხრივ რესურსებისა და კვალიფიციური მუშახელის ნაკლებობას სახელმწიფო არ განიცდის. გარდა ამისა, მასპინძელი საზოგადოების წახალისება, დაეხმარონ იძულებით გადაადგილებულ პირებს მომავალში ფინანსური მოგების პერსპექტივით, ნამდვილად შეამსუბუქებს იმ სტერეოტიპებსა და დაძაბულობას, რაც დევნილთა მიმართ დღემდე არსებობს.
3. გარდამავალი გადაწყვეტილებების ინიციატივა (TSI) – გარდამავალი გადაწყვეტილებების ინიციატივის პრაქტიკის მხრივ კოლუმბია წარმოადგენს პირველ და ექსპერიმენტულ ქვეყანას. TSI საერთაშორისო პროექტია, რომელშიც ჩართულია მსოფლიო ბანკი, UNHCR და UNDP. პროგრამა 2010 წელს ხანგრძლივი გადაადგილების პირობებში მცხოვრები ადამიანებისთვის გრძელვადიანი გადაწყვეტილებების მიღწევის მიზნით დაიწყო. კოლუმბიაში ინიციატივას ეროვნული და ადგილობრივი ხელისუფლების მხარდაჭერით UNHCR და UNDP ახორციელებენ და ფოკუსირებულია 17 თემში იძულებით გადაადგილებულ პირებზე. TSI-ის აქვს სამი კომპონენტი: საცხოვრებელი პირობების გაუმჯობესება – საცხოვრისზე (მიწაზე) ხელმისაწვდომობა, საცხოვრებელი და ძირითადი სერვისების გაუმჯობესება და ადგილობრივი ეკონომიკური განვითარება; ინსტიტუციური და ორგანიზაციული გაძლიერება და იძულებით გადაადგილებულ პირთა და თემთა უფლებების დაცვა. პროექტი აერთიანებს თემებს, ხელისუფლებასა და ინსტიტუტებს, იგპ-ებს აძლევს უფლებამოსილებას, განსაზღვრონ საკუთარი გადაწყვეტილებები იმ ვარაუდით, რომ ძლიერ თემს ნაკლები გარე მხარდაჭერა სჭირდება, ხდება იძულებით გადაადგილებულ პირთა თვითრეალიზაციის წახალისება და რიტორიკის გატარება, რომ ისინი საჭიროებენ ხელშეწყობას და არა მუდმივ დახმარებას.
TSI-ის საცხოვრებელი პირობების კომპონენტი მოიცავს იმ არაფორმალური ურბანული დასახლებების რეგულირებას, სადაც იძულებით გადაადგილებულ პირთა უმეტესობა ცხოვრობს. კოლუმბიაში ეს დასახლებები მნიშვნელოვნად გაფართოვდა კონფლიქტის პერიოდში, თუმცა მათი უმრავლესობა არ არის დაკავშირებული წყლისა და ელექტროენერგიის წყაროებთან და მოსახლეობას მუდმივად ემუქრება გამოსახლების რისკი. ამიტომაც საჭირო იყო რეგულირება და სახელმწიფომაც ამ პრობლემის დღის წესრიგში დაყენება დაიწყო. მიუხედავად იმისა, რომ რეგულაცია და კოლუმბიაში გაფორმება უაღრესად რთულ სამართლებრივ პროცესს წარმოადგენს, TSI-მ ამ პროცესისკენ ლეგალური გზის იდენტიფიცირება მოახერხა. პრაქტიკის განხორციელება და მონიტორინგი ჯერ კიდევ გრძელდება, თუმცა 2014 წლისთვის უკვე 13 თემი იყო მიწების დარეგულირების პროცესში, ხოლო ერთს პროცესი დასრულებული ჰქონდა. 2014 წელს მიღწეული პროგრესის მიმოხილვის მიზნით, ფოკუს ჯგუფებთან შეფასებითი გამოკითხვები ჩატარდა, რაც იძლევა გარანტიას, რომ პროგრამა რეალისტური, დროში გაწერილი და გაზომვადი, შესაბამისად, მიღწევადია.[22]
დასკვნა
რეკომენდაციების შემოთავაზებისას საუკეთესო საერთაშორისო პრაქტიკაზე საუბრისას, მნიშვნელოვანია ქვეყნის კონტექსტის განხილვა. კერძოდ, მაგალითისთვის, კოლუმბიის მთავრობამ 2011 წელს დაიწყო მოლაპარაკებები ქვეყნის მეამბოხე, ტერორისტულ დაჯგუფებასთან, კოლუმბიის რევოლუციურ შეიარაღებულ ძალებთან (FARC), რის შედეგადაც მთავრობამ შეძლო მრავალწლიანი კონფლიქტის შედეგად დაზარალებულთათვის ჰუმანიტარული დახმარების პროგრამების შემუშავების დაწყება. მაშასადამე, აღნიშნული რეკომენდაციების გათვალისწინებასთან ერთად, მეტად სარგებლიანი იქნება, თუ საქართველოს მთავრობაც დაიწყებს გაყინული კონფლიქტის მოსაგვარებლად გარკვეულ მოლაპარაკებებსა და დევნილთა პრობლემების საფუძველშივე აღკვეთას, რის შედეგადაც, სტატიაში შემოთავაზებული რეკომენდაციები უფრო ეფექტური იქნება.
ბიბლიოგრაფია
Ferrone, Francesca Romana, Gitata, Joseph, Medici Tornaquinci, Giovanni. “Georgia, Protection of Internally Displaced Persons from Past Conflicts.” Ihl-in-action.icrc.org. Accessed June 28, 2023. https://ihl-in-action.icrc.org/case-study/georgia-protection-internally-displaced-persons-past-conflicts.
Gogishvili, David. “Urban Dimensions of Internal Displacement in Georgia: The Phenomenon and the Housing Policy”. RC21, 2015. Accessed June 26, 2023. http://www.rc21.org/en/wp-content/uploads/2014/12/G2-Gogishvili.pdf.
Gupta, Huma. ” Home Sweet Home. Housing Practices and Tools that Support Durable Solutions for Urban IDPs”. Internal-displacement.org, 2014. Accessed June 26, 2023. https://www.internal-displacement.org/sites/default/files/inline-files/20150325-global-home-sweet-home-en-full-report.pdf.
IDMC. “2023 Global Report on Internal Displacement.” Internal-displacement.org, 2023. Accessed June 26, 2023. https://www.internal-displacement.org/global-report/grid2023/#:~:text=Total%20number%20of%20IDPs%20by,as%20a%20result%20of%20disasters.
IDMC. “Internal Displacement and Food Security.” Internal-displacement.org, 2023. Accessed June 28, 2023. https://www.internal-displacement.org/sites/default/files/publications/documents/IDMC_GRID_2023_Global_Report_on_Internal_Displacement_LR.pdf.
Kharashvili, Julia. “20 Years of Internal Displacement in Georgia: The International and the Personal”, Forced Migration Review, 2012. Accessed June 26, 2023, https://www.fmreview.org/25th-anniversary/kharashvili.
Kokaia, Lana. “Waiting for Resettlement – IDPs from Georgia and Azerbaijan.” Civil.ge, 2022. Accessed June 27, 2023. https://civil.ge/archives/470126.
Lomsadze, Giorgi. “Georgia’s Displaced People: A Life in Limbo.” Eurasianet.org, 2022. Accessed June 28, 2023. https://eurasianet.org/georgias-displaced-people-a-life-in-limbo.
Mooney, Erin. “From Solidarity to Solutions: The Government Response to Internal Displacement in Georgia”. Brookings.edu. Accessed June 26, 2023. https://www.brookings.edu/wp-content/uploads/2016/06/From-Responsibility-to-Response-Nov-2011_Georgia.pdf.
UN High Commissioner for Refugees (UNHCR). Guiding Principles on Internal Displacement. ADM 1.1,PRL 12.1, PR00/98/109, 1998. Accessed July 21, 2023. https://www.refworld.org/docid/3c3da07f7.html.
United Nations. “About Internally Displaced Persons.” Ohchr.org. Accessed June 29, 2023. https://www.ohchr.org/en/special-procedures/sr-internally-displaced-persons/about-internally-displaced-persons.
დათიშვილი, სოფო. “დევნილები სანატორიუმ “ქართლიდან” ზურაბ ქირიას დაკრძალვამდე აქციებს წყვეტენ – რა არ უნდა გამოგრჩეს 18 იანვარს.” რადიო თავისუფლება, 2022. Accessed ივნისი 28, 2023. https://www.radiotavisupleba.ge/a/31658589.html.
კაჭკაჭიშვილი, თათა.”დევნილთა ძველი პრობლემები ახალ დასახლებებში.” რადიო თავისუფლება, 2018. Accessed ივნისი 28, 2023. https://shorturl.at/iAFNY.
თამარ მაზანაშვილი
თბილისის თავისუფალი უნივერსიტეტის საერთაშორისო ურთიერთობების სკოლის მესამე კურსის სტუდენტი
სტატია მომზადებულია კავკასიური სახლისა და International Alert-ის „ახალგაზრდული სამოქალაქო დიალოგის ინიციატივის“ პროექტის „ახალგაზრდები ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა გაძლიერებისთვის“ ფარგლებში, USAID-ის ფინანსური მხარდაჭერით
სტატიაში გამოთქმული მოსაზრებები და რეკომენდაციები ეკუთვნის ავტორს და შესაძლოა, არ ასახავდეს კავკასიური სახლის პოზიციას
[1] IDMC, “2023 Global Report on Internal Displacement”, accessed June 26, 2023, https://www.internal-displacement.org/global-report/grid2023/#:~:text=Total%20number%20of%20IDPs%20by,as%20a%20result%20of%20disasters.
[2] Lana Kokaia, “Waiting for Resettlement – IDPs from Georgia and Azerbaijan”, Civil.ge. February 2, 2022, accessed June 27, 2023, https://civil.ge/archives/470126.
[3]David Gogishvili, “Urban Dimensions of Internal Displacement in Georgia: The Phenomenon and the Housing Policy”, RC21, August 27-29, 2015, accessed June 26, 2023, http://www.rc21.org/en/wp-content/uploads/2014/12/G2-Gogishvili.pdf.
[4] Julia Kharashvili, “20 Years of Internal Displacement in Georgia: The International and the Personal”, Forced Migration Review (November, 2012), accessed June 26, 2023, https://www.fmreview.org/25th-anniversary/kharashvili.
[5] საბა წიწიკაშვილი, “რამ გაყო „ძველი“ და „ახალი“ დევნილები?!” HumanRights.ge. აგვისტო 27, 2009,
accessed ივნისი 26, 2023, http://www.humanrights.ge/index.php?a=main&pid=7801&lang=geo.
[6] UN High Commissioner for Refugees (UNHCR), Guiding Principles on Internal Displacement (22 July 1998), ADM 1.1,PRL 12.1, PR00/98/109, accessed July 21, 2023, https://www.refworld.org/docid/3c3da07f7.html.
[7]UNHCR, Guiding Principles on Internal Displacement, Principle 18.
[8] Kokaia, “Waiting for Resettlement – IDPs from Georgia and Azerbaijan”.
[9]სოფო დათიშვილი, “დევნილები სანატორიუმ “ქართლიდან” ზურაბ ქირიას დაკრძალვამდე აქციებს წყვეტენ – რა არ უნდა გამოგრჩეს 18 იანვარს”, რადიო თავისუფლება. იანვარი 18, 2022, accessed ივნისი 28, 2023, https://www.radiotavisupleba.ge/a/31658589.html.
[10] Kokaia, “Waiting for Resettlement – IDPs from Georgia and Azerbaijan”.
[11] United Nations, “About Internally Displaced Persons.” Ohchr.org, accessed June 29, 2023, https://www.ohchr.org/en/special-procedures/sr-internally-displaced-persons/about-internally-displaced-persons.
[12] Kokaia, “Waiting for Resettlement – IDPs from Georgia and Azerbaijan”.
[13] Francesca Romana Ferrone, Joseph Gitata, Giovanni Medici Tornaquinci. “Georgia, Protection of Internally Displaced Persons from Past Conflicts”, Ihl-in-action.icrc.org, accessed June 28, 2023, https://ihl-in-action.icrc.org/case-study/georgia-protection-internally-displaced-persons-past-conflicts.
[14] Kokaia, “Waiting for Resettlement – IDPs from Georgia and Azerbaijan”.
[15] Kokaia, “Waiting for Resettlement – IDPs from Georgia and Azerbaijan”.
[16] Kokaia, “Waiting for Resettlement – IDPs from Georgia and Azerbaijan”.
[17] Kokaia, “Waiting for Resettlement – IDPs from Georgia and Azerbaijan”.
[18] Erin Mooney, Erin, “From Solidarity to Solutions: The Government Response to Internal Displacement in Georgia”, Brookings.edu, accessed June 26, 2023, https://www.brookings.edu/wp-content/uploads/2016/06/From-Responsibility-to-Response-Nov-2011_Georgia.pdf.
[19] Mooney “From Solidarity to Solutions: The Government Response to Internal Displacement in Georgia”.
[20] Huma Gupta, “Home Sweet Home. Housing Practices and Tools that Support Durable Solutions for Urban IDPs” (December, 2014), accessed June 26, 2023, https://www.internal-displacement.org/sites/default/files/publications/documents/20150325-global-home-sweet-home-en-full-report.pdf.
[21] Gupta, “Home Sweet Home. Housing Practices and Tools that Support Durable Solutions for Urban IDPs”.
[22] Gupta, “Home Sweet Home. Housing Practices and Tools that Support Durable Solutions for Urban IDPs”.
