ჩვენი ეკოლოგიური კრიზისის ისტორიული ფესვები – ლინ უაითი

2024 წლისთვის „კავკასიური სახლი“ გეგმავს ახალი, უნიკალური წიგნის გამოცემას, რომელიც მსოფლიო რელიგიებისა და ეკოლოგიური პრობლემების ურთიერთმიმართების საკითხს განიხილავს. კრებული გააერთიანებს თანამედროვე ეპოქის ცნობილი საზოგადო და სასულიერო მოღვაწეების ტექსტებს გარემოს დაცვის, კლიმატის ცვლილებისა და რელიგიის ურთიერთკავშირის თაობაზე.(გამოცემის სავარაუდო სათაური იქნება „ღმერთი მწვანეა“ ან „მწვანე სამყაროს მწვანე ღმერთი“). პუბლიკაციის რედაქტორი იქნება დოქტორი დავით ადეიშვილი, რომელმაც რამდენიმე წლის წინ ჟურნალ „აფრაში“ უკვე გამოაქვეყნა ვრცელი სტატია „ქრისტიანული ეკოსოციალიზმი“ და საზოგადოების წინაშე კიდევ ერთხელ წამოჭრა ქრისტიანული, სოციალური და ეკოლოგიური ეთიკის საგულისხმო დებულებები.

გთავაზობთ ბ-ნი დავით (მიქაელ) ადეიშვილის მიერ თარგმნილ ანთოლოგიური მნიშვნელობის ტექსტს „ჩვენი ეკოლოგიური კრიზისის ისტორიული ფესვები“, რომელიც ისტორიკოსმა ლინ ტაუნსენდ უაითმა 1960-იან წლებში გამოაქვეყნა და საფუძველი ჩაუყარა ახალი ტიპის დისკუსიებს დედამიწის მომავლის თაობაზე.

შესავალი: ლინ ტაუნსენდ უაით უმცროსი და მისი ტექსტი

ლინ ტაუნსენდ უაით უმცროსი (1907–1987) იყო პირველი ამერიკელი ისტორიკოსი, რომელმაც ზედმიწევნით შეისწავლა ტექნოლოგიური აღმოჩენების როლი შუა საუკუნეებში. მართალია, ის ყველაზე მეტად ცნობილია თავისი იდეებით თანამედროვე ეკოლოგიური პრობლემების გამომწვევი მიზეზების შესახებ, აკადემიურ საზოგადოებაში უაითი უპირველეს ყოვლისა მიიჩნევა შუა საუკუნეების ტექნოლოგიების  კვლევების პიონერად. 1938 წელს, ჰარვარდში დოქტორის ხარისხის მიღების შემდეგ, ის ცოტა ხნით ასწავლიდა პრინსტონისა და სტენფორდის უნივერსიტეტებში, ვიდრე 1943 წელს არ გახდა მილსის კოლეჯის პრეზიდენტი. 1958 წელს მან დატოვა მილსი და პენსიაზე გასვლამდე (1974) მსახურობდა ისტორიის პროფესორად კალიფორნიის უნივერსიტეტში, ლოს ანჯელესში, სადაც გამოაქვეყნა შუა საუკუნეების ტექნოლოგია და სოციალური ცვლილება (1962) და შუა საუკუნეების ტექნოლოგია და რელიგია: ესეების კრებული (1978). უაითი სიკვდილამდე (1987) განაგრძობდა წერასა და ინტელექტუალურ დებატებში მონაწილეობას.

1967 წელს ამერიკულ ჟურნალ „საიენსში“ გამოქვეყნდა ლინ უაით უმცროსის ინოვაციური, ფუნდამენტური და ძალზედ გავლენიანი სტატია „ჩვენი ეკოლოგიური კრიზისის ისტორიული ფესვები“ (The Historical Roots of Our Ecologic Crisis / Lynn White, Jr. Source: Science , Mar. 10, 1967) რომელიც  საფუძველს უდებს რელიგიისა და ბუნების ურთიერთობის აკადემიურ კვლევას. უაითი ამტკიცებს, რომ იუდეურ-ქრისტიანული რელიგიები, განსაკუთრებით დასავლური ქრისტიანობა, არის მსოფლიო ეკოლოგიური კრიზისის გამომწვევი მთავარი მიზეზი.  ის ასკვნის, რომ თუ ჩვენ გვინდა შევაჩეროთ გარემოსთვის ანთროპოგენური ზიანის მიყენება, ჩვენ გვჭირდება რადიკალურად გადავიაზროთ რელიგიური მსოფლმხედველობა (კოსმოლოგია). უაითის უაღრესად გავლენიანი თეზისები უამრავლჯერ იქნა  ციტირებული ავტორთა მიერ სხვადასხვა დისციპლინაში, მათ შორის: თეოლოგიაში,  რელიგიური კვლევებში, გარემოსდაცვით ეთიკაში, ისტორიაში, ეკოლოგიაში, ფილოსოფიაში, ფსიქოლოგიაში,  ანთროპოლოგიაში, კულტუროლოგიაში და ა.შ.

ლინ უაით-უმცროსი

ჩვენი ეკოლოგიური კრიზისის ისტორიული ფესვები

საუბარი ოლდოს ჰაქსლისთან (ოლდოს ლეონარდ ჰაქსლი (1894-1963) – მწერალი, დრამატურგი, ფილოსოფოსი, პაციფისტი და ჰუმანისტი, მე-20 საუკუნის ინგლისური ლიტერატურის კლასიკოსად და თავისი დროის გამორჩეულ ინტელექტუალად არის აღიარებული, თარგმნილია ქართულად დ.ა.) არცთუ იშვიათად მისი დაუვიწყარი მონოლოგით სრულდებოდა ხოლმე. მის სამწუხარო გარდაცვალებამდე  დაახლოებით ერთი წლით ადრე ჰაქსლი თავის საყვარელ თემაზე მესაუბრებოდა –  ადამიანის ბუნებისადმი არაბუნებრივ მოპყრობასა და მის სამწუხარო შედეგებზე.  ამის საჩვენებლად იგი ჰყვებოდა, როგორ დაბრუნდა წინა წელს, ზაფხულში, ინგლისში, – იმ პატარა ველზე, სადაც ბავშობის ბევრი ბედნიერი თვე გაეტარებინა.  ოდესღაც ეს ველი გასაოცარი ბალახოვანი მდელოებისგან შედგებოდა; ახლა კი მას გაველურებული ბუჩქნარი მოსდებოდა, რადგანაც კურდღლები, რომლებიც ბალახის სიმაღლეს აკონტროლებდნენ,  მიქსომატოზს დაეხოცა – დაავადება კი ფერმერებს განგებ გაევრცელებინათ კურდღლების რაოდენობის შესამცირებლად, რადგან ისინი  მარცვლეულს ანადგურებდნენ. ჩემი ერთგვარი ფილისტიმელობის (ობივატელობის დ.ა.) გამო გაჩუმება ვეღარ შევძელი, დიდებული მჭვრმეტყველების ხათრითაც კი. შევაწყვეტინე, რათა მეთქვა, რომ  კურდღლები, როგორც შინაური ცხოველები, ინგლისში  1176 წელს შემოიყვანეს, – გლეხების კვებითი რაციონის ცილებით გასამდიდრებლად.  

სიცოცხლის ყველა ფორმა გარემოს თავისებურად ცვლის. ამის ყველაზე შთამბეჭდავი და უწყინარი  მაგალითი ეჭვგარეშეა, რომ  მარჯნის პოლიპია. პოლიპმა საკუთარი მიზნების მსახურებისას შექმნა თვალუწვდენელი წყალქვეშა სამყარო, ხელსაყრელი სხვა ათასგვარი სახეობის ცხოველებისა და მცენარეებისთვის.  მას შემდეგ, რაც ადამიანი მრავალრიცხოვან სახეობად იქცა, მან მნიშვნელოვანი გავლენა იქონია  მის გარემომცველ სამყაროზე. ჰიპოთეზა იმის შესახებ, რომ ცეცხლით ნადირობის მეთოდმა მსოფლიოში უდიდესი საძოვრები შექმნა და ხელი შეუწყო პლეისცეტონის ხანის (დიდი გამყინვარების ხანა დ.ა.) დიდი ძუძუმწოვრების გაქრობას დედამიწის დიდ ნაწილზე, – თუ დამტკიცებული არა, დამაჯერებელი მაინც არის.

სულ მცირე 6 ათასწლეულია, რაც  ქვემო ნილოსის ნაპირები უფრო მეტად ადამიანური არტიფაქტია, ვიდრე აფრიკული ჯუნგლები, რაც ის ბუნებრივად  იქნებოდა, ადამიანი რომ არ ჩარეულიყო. ასუანის კაშხალი, რომელიც 5 ათას კვადრატულ მილს ტბორავს, გრძელი პროცესის მხოლოდ ბოლო საფეხურია. ბევრ რეგიონში ტერასების კეთება ან ირიგაცია, საქონლის  ჭარბი ძოვება და რომაელთა მიერ ტყეების ჭრა – კართაგენელებთან საბრძოლველი გემების ასაშენებლად ან ჯვაროსნების ექსპედიციებისთვის ლოგისტიკური პრობლემების გადასაჭრელად, ძირფესვიანად  ცვლიდა გარემოს ამა თუ იმ ნაწილს ან ასპექტს.  საფრანგეთის ლანდშაფტის ორ მთავარ ტიპად  – ჩრდილოეთის გაშლილ ველებად და სამხრეთის და დასავლეთის ბოკაჟად (ხეების ტიხრებით დანაწევრებული საძოვრები საფრანგეთში დ.ა.) –  დაყოფამ შთააგონა მარკ ბლოხი, შეექმნა თავისი კლასიკური ნაშრომი შუასაუკუნეების სასოფლო-სამეურნეო მეთოდების შესახებ. ცვლილებები ადამიანის ყოფაში ხშირად წინასწარ განუზრახველად ზემოქმედებენ გარემოზე. მაგალითად, ადამიანებმა  აღმოაჩინეს, რომ ავტომობილის გამოჩენამ მალევე გააქრო ბეღურების  დიდი გუნდები, რომლებიც  ცხენების ნაკელით იკვებებოდნენ, რომელიც ქუჩებს ფენებად ფარავდა.

ეკოლოგიური ცვლილებების ისტორია ჯერჯერობით იმდენად  ჩანასახოვან მდგომარეობაშია, რომ ჩვენ ცოტა რამ თუ ვიცით იმის შესახებ, რეალურად  რა მოხდა და რა შედეგები გამოიწვია მან. როგორც ჩანს,  ევროპული დომბის  გადაშენება – რაც არაუგვიანეს 1627 წლისა უნდა მომხდარიყო, – იყო ზღვარგადასული ნადირობის მარტივი შემთხვევა. უფრო  რთულ საკითხებზე კი ხშირად შეუძლებელია სანდო ინფორმაციის მოპოვება. ათას წელიწადზე მეტია, ფრიზიელები და ჰოლანდიელები უკან ახევინებენ  ჩრდილოეთის ზღვას. ამ პროცესის კულმინაცია იყო უკვე ჩვენს დროში ზღვის ადგილას ხელოვნური, მელიორირებული ხმელეთის  – ზაიდერ ზეის  (Zuider Zee) გაჩენა. ცხოველების, თევზების, ჩიტების, სანაპირო სიცოცხლის თუ ნარგავების რა სახეობები განადგურდნენ ამ პროცესში, თუკი ასეთები არსებობდნენ?  ნუთუ თავიანთ ეპიკურ ბრძოლაში ნეპტუნის წინააღმდეგ ნიდერლანდებმა იმდენად უგულებელყვეს  ეკოლოგიური ღირებულებები, რომ საფრთხე შეუქმნეს ადამიანის ცხოვრების ხარისხს ჰოლანდიაში? მე არსად მინახავს, ვინმეს ასეთი შეკითხვა დაესვას, პასუხზე ხომ აღარაფერს ვამბობ.

ხალხი ხშირ შემთხვევაში წარმოადგენდა საკუთარი გარემოს დინამიკურ ელემენტს, თუმცა ისტორიის ცოდნის თანამედროვე დონით, როგორც წესი, ჩვენ ზუსტად არ ვიცით, როდის, სად და რა შედეგებით დადგა ადამიანის მიერ გამოწვეული ცვლილებები. მე-20 საუკუნის ბოლო მესამედში შესვლასთან ერთად ეკოლოგიური პრობლემებით გამოწვეული ციებ-ცხელება მკვეთრად იზრდება. ბუნებისმეტყველება, ჩაფიქრებული და გამიზნული როგორც საგანთა ბუნებაში ჩაწვდომის, მისი გაგების მცდელობა, რამდენიმე ეპოქასა და სხვადასხვა ხალხებს შორის ვითარდებოდა და ჰყვაოდა.  შესაბამისად, დროთა განმავლობაში ხდებოდა ტექნოლოგიური უნარ-ჩვევების დაგროვება, რომელიც ზოგჯერ სწრაფად, ზოგჯერ კი ნელა იზრდებოდა. მაგრამ დაახლოებით ოთხი თაობის წინ ისეთი რამ მოხდა, რაც მანამდე არ მომხდარა – ევროპასა და ჩრდილოეთ ამერიკაში მოახერხეს მეცნიერებისა და ტექნოლოგიის „დაქორწინება“- ჩვენი გარემოსადმი  თეორიული და ემპირიული მიდგომების გაერთიანება. ფართოდ გავრცელებულ პრაქტიკაში ბეკონისეული (Francis Bacon, 1561-1626— ინგლისელი ფილოსოფოსი, ისტორიკოსი და პოლიტიკური მოღვაწე, ემპირიზმის ფუძემდებელი დ.ა.) კრედოს დანერგვა იმის შესახებ, რომ მეცნიერული ცოდნა ნიშნავს ტექნოლოგიური ძალაუფლების დამყარებას ბუნებაზე, ვერ მოხდებოდა 1850 წლამდე, – ქიმიური მრწველობის გამოკლებით, რომელშიც ეს, დიდი ალბათობით, მე-18 საუკუნეში მოხდა. ამ კრედოს აღიარება როგორც მოქმედებათა ნორმალური ვითარებისა, შესაძლოა, ნიშნავდეს უდიდეს მოვლენას არა მხოლოდ კაცობრიობის ისტორიაში  მიწათმოქმედების გამოგონების დროიდან, არამედ ზოგადად – ტერესტრიალურ (დედამიწის კლასის პლანეტები  დ.ა.) ისტორიაში.

თითქმის იმავდროულად, ახალმა სიტუაციამ გააძლიერა ცნება-ეკოლოგიის ახლებური კრისტალიზაცია. მართლაც, სიტყვა ეკოლოგია ინგლისურ ენაში პირველად 1875 წელს გაჩნდა. დღეს კი, როცა საუკუნეც კი არ გასულა იმ დროიდან, ჩვენი სრბოლის გავლენა გარემოზე იმდენად გაიზარდა და გაძლიერდა, რომ ცვლილებებმა არსებითი ხასიათი მიიღო. მე-14-ე საუკუნის დასაწყისში, როცა პირველი ზარბაზნები დააქუხეს, მათი გავლენა ეკოლოგიაზე იმაში გამოიხატა, რომ გაგზავნილი მომუშავეები  ტყე-ღრეში  და მთაში დაეხეტებოდნენ მეტი კალიუმის, გოგირდის, რკინის მადნის და ხის ნახშირის მოსაპოვებლად, რაც  ეროზიას და ტყის განადგურებას იწვევდა. წყალბადის ბომბები კი სხვა რიგისაა: მათი საშუალებით წარმოებულმა ომმა შეიძლება შეცვალოს მთელი ჩვენი პლანეტის სასიცოცხლო გენეტიკა. 1285 წლისათვის ლონდონს უკვე ჰქონდა სმოგის პრობლემა, რაც გამოწვეული იყო ნედლი ნახშირის წვით, მაგრამ ახლანდელი წიაღისეული საწვავის გამოყენება საფრთხეს უქმნის გლობალურ ატმოსფეროს თავისი ქიმიური შემადგენლობის ცვლილებით, რომლის შედეგების გააზრებას ჩვენ ახლაღა ვიწყებთ. პოპულაციური (დემოგრაფიული დ.ა.) აფეთქება, ქაოსური, არაგეგმაზომიერი  ურბანიზმის კარცინომა, ჩამდინარე საკანალიზაციო წყლებისა და ნაგვის მთელი დანალექები და შრეები – ეჭვგარეშეა, რომ არც ერთ არსებას, ადამიანის გარდა, არ შეეძლო ასე დაებინძურებინა საკუთარი ბუდე ასე მოკლე დროში.

გაისმის ბევრი მოწოდება მოქმედებისკენ, მაგრამ კონკრეტული წინადადებები, როგორ ღირსეულადაც უნდა ჟღერდნენ ისინი ცაკლეული პუნქტების სახით, ერთობ მიკერძოებულად, პალიატიურად ან ნეგატიურად ჩანან: ავკრძალოთ ბომბი, ჩამოვხსნათ სარეკლამო ფარები, ინდუსებს პრეზერვატივები დავურიგოთ და ვუთხრათ, რომ თავიანთი წმინდა ძროხები ჭამონ.

ნებისმიერი საეჭვო ცვლილებების ყველაზე უფრო მარტივი გადაწყვეტა  არის ან მათი შეჩერება, ან – კიდევ  უკეთესი, – რომანტიზებულ წარსულთან დაბრუნება: მახინჯი ბენზინ გასამართი სადგურების ენ ჰეთეუეის კოტეჯის(შენობა უილიამ შექსპირის მეუღლის, ენ ჰეთევეის ბავშვობის სახლი იყო. იგი იქ დაიბადა დაახლოებით 1556 წელს და ვარაუდობენ, რომ იქ დარჩა შექსპირთან ქორწინებამდე 1582 წელს დ.ა.) ან (შორეულ დასავლეთში) ქალაქ-მოჩვენებების სალონების ყაიდაზე გადაკეთება. „უდაბური ადგილის“  მენტალიტეტი განუხრელად იწვევს ეკოლოგიის ღრმა გაყინვას, იქნება ეს სან-ჯიმინიანო (იტალია დ.ა.) თუ მაღლობი სიერა (კალიფორნია დ.ა.), როგორც ეს პირველი Kleenex-ის,  ქაღალდის ხელსახოცის, გამოგონებამდე იყო. მაგრამ  ვერც ატავიზმი და ვერც შელამაზება  ვერ უშველის ჩვენი დროის ეკოლოგიურ კრიზისს.

რა უნდა ვქნათ ჩვენ? ეს ჯერ არავინ იცის. თუ ჩვენ საფუძვლებზე არ ვიფიქრებთ, ჩვენს კონკრეტულ ღონისძიებებს შეუძლიათ მიგვიყვანონ ახალ უარყოფით შედეგებამდე, უფრო სერიოზულამდე და უარესამდე, ვიდრე ისინია, რომელთაგან განსაკურნებლადაც ჩვენ ამ ღონისძიებებს მივმართეთ.

დასაწყისისთვის უნდა შევეცადოთ, აზროვნება დავწმინდოთ და ჩავხედოთ ისტორიულ სიღრმეებს, იმ წანამძღვრების დასანახად,  რომლებიც საფუძვლად უდევს თანამედროვე მეცნიერებას და ტექნოლოგიას. მეცნიერება ტრადიციულად იყო არისტოკრატიული და სპეკულანტური, განზრახულობით – ინტელექტუალური; ტექნოლოგია იყო დაბალი კლასის, ემპირიული და მოქმედებაზე ორიენტირებული. ამ ორის სრულიად უეცარი შერწყმა მე-19 საუკუნეში ნამდვილად უკავშირდება იმდროინდელ დემოკრატიულ რევოლუციებს, რომლებმაც სოციალური ბარიერების დაბლა დაწევით დაამყარა ტვინისა და ხელის ფუნქციონალური ერთობა. ჩვენი ეკოლოგიური კრიზისი არის მზარდი, სრულიად ახალი დემოკრატიული კულტურის პროდუქტი. დაისმის შეკითხვა  – გადაურჩება თუ არა დემოკრატიზებული მსოფლიო თავისსავე შედეგებს.  სავარაუდოდ ვერა, თუ ჩვენ არ გადავიაზრებთ  ჩვენსავე აქსიომებს.

• ტექნოლოგიის და მეცნიერების დასავლური ტრადიციები

ერთი რამ იმდენად ცხადია, რომ სიტყვებით გამოხატვა სისულელეც კი იქნებოდა: თანამედროვე ტექნოლოგიებიცა და თანამედროვე მეცნიერებაც აშკარად დასავლურია.

ჩვენმა ტექნოლოგიამ ელემენტები შეისრუტა მთელი მსოფლიოსგან, განსაკუთრებით კი ჩინეთისგან; დღეს ყველგან,  იაპონია იქნება ეს თუ ნიგერია, წარმატებული ტექნოლოგია დასავლურია. ჩვენი მეცნიერება მემკვიდრეა წარსულის ყველა მეცნიერების, განსაკუთრებით, ალბათ, შუა საუკუნეების დიდი მუსლიმი მეცნიერების, რომლებიც ხშირად ჯობნიდნენ კიდეც ძველ ბერძნებს უნარ-ჩვევებითა და გამჭრიახობით: მაგალითად, ალ-რაზი  მედიცინაში ; ან – იბნ ალ-ჰაითამი ოპტიკაში; ან – ომარ ხაიამი მათემატიკაში. მართლაც, ასეთი გენიოსების არაერთი ნაშრომი გამქრალია მშობლიურ არაბულში და გადარჩენილია მხოლოდ შუასაუკუნეების ლათინურ თარგმანებში, რომლებიც მოგვიანებით საფუძვლად დაედო თანამედროვე დასავლურ განვითარებას. დღეს მთელ მსოფლიოში მნიშვნელოვანი მეცნიერება არის დასავლურ სტილსა და მეთოდზე აგებული –პიგმენტაცია იქნება ეს თუ მეცნიერული ენა.

ფაქტების მეორე სიმრავლე ნაკლებად ფართოდ არის აღიარებული, რადგან ის ისტორიული სწავლებიდან ახლახან მიღებული შედეგია. დასავლეთის ლიდერობა როგორც ტექნოლოგიაში, ისე მეცნიერებაში ბევრად ძველია, ვიდრე მე-17 საუკუნის ეგრეთწოდებული მეცნიერული რევოლუცია ან მე-18-ე საუკუნის ე.წ. ინდუსტრიული რევოლუცია. ეს ტერმინები ფაქტობრივად მოძველებულია და ბუნდოვანს ხდის იმ ფენომენის ნამდვილ ბუნებას, რის ახსნასაც ისინი ცდილობენ ორი გრძელი და განსხვავებული განვითარების მქონე მნიშვნელოვანი საფეხურის სახით. ჩვენი წელთაღრიცხვით არაუგვიანეს 1000 წლისთვის და, შესაძლოა, ნაწილობრივ 200 წლით ადრეც კი, დასავლეთმა მარცვლეულის დაფქვასთან ერთად წყლის ძალის გამოყენება დაიწყო სხვადასხვა ინდუსტრიულ პროცესებში. ამას მოჰყვა ქარის ენერგიის ათვისება მე-12 საუკუნის ბოლოსათვის. მარტივი საწყისებით, მაგრამ  სტილის შესამჩნევი შენარჩუნებით, დასავლეთმა სწრაფად გაავრცელა თავისი უნარები ენერგიის მანქანების, შრომადამზოგველი მოწყობილობებისა და ავტომატიზაციის განვითარებაში. ისინი, ვინც ეჭვობენ, უნდა დააკვირდნენ ავტომატიზაციის ისტორიაში ყველაზე დიდ მიღწევას: წონით მომუშავე მექანიკურ საათს, რომელიც ორი ფორმით გამოჩნდა მე-14 საუკუნის დასაწყისში. გვიანდელ შუა საუკუნეებში  ლათინურმა დასავლეთმა მკვეთრად გაუსწრო თავის გულმოდგინე, დახვეწილ და ესთეტიკურად ჩინებულ მეზობელ კულტურებს – ბიზანტიურსა და ისლამურს, არა ხელოსნობაში, არამედ ფუნდამენტურ ტექნოლოგიურ შესაძლებლობებში. 1444 წელს დიდმა საეკლესიო მოღვაწემ ბესარიონმა (1403 – 1472, იყო ბიზანტიელი ბერძენი (ტრაპიზონიდან), რენესანსის ჰუმანისტი, თეოლოგი, კათოლიკე კარდინალი და ერთ-ერთი ცნობილი ბერძენი მეცნიერი, რომელმაც წვლილი შეიტანა მე-15 საუკუნეში წერილების ეგრეთ წოდებულ დიდ აღორძინებაში დ.ა.) იმოგზაურა იტალიაში და წერილი მისწერა ბერძენ პრინცს. ის მოხიბლული იყო დასავლეთის გემების, არმიის, ქსოვილების, მინის აღმატებულობით. მაგრამ ყველაზე მეტად ის გააოცა წყლის ბორბლებმა, რომლითაც  მორებს ხერხავდნენ და აფეთქების ღუმლების (ბრძმედების დ.ა.) საბერვლებში ტუმბავდნენ (ჰაერს – დ.ა.). ცხადია, არაფერი მსგავსი მას ახლო აღმოსავლეთში არ ენახა.

მე-15 საუკუნის ბოლოსათვის ევროპის ტექნოლოგიური უპირატესობა ისეთი იყო, რომ მის პატარა და ერთმანეთისადმი მტრულად განწყობილ ერებს შეეძლოთ, მოფენილიყვნენ მთელ დანარჩენ მსოფლიოში დაპყრობებით, ძარცვითა და კოლონიზებით. ტექნოლოგიური აღმატებულობის სიმბოლო არის ის ფაქტი, რომ პორტუგალიამ, დასავლეთის ერთ-ერთმა ყველაზე სუსტმა  ქვეყანამ, შეძლო გამხდარიყო და საუკუნის განმავლობაში შეენარჩუნებინა ოსტ-ინდოეთის (ინდოეთის ოკეანის ქვეყნების დ.ა.) არაკანონიერი დიასახლისობა (კონტროლი დ.ა.). ჩვენ უნდა გავიხსენოთ, რომ ქალაქების ვასკო და გამას (ინდოეთი, გოა დ.ა.) და ალბუკერკის (აშშ, ნიუ მექსიკო დ.ა.)  ტექნოლოგიები დამყარებული იყო წმინდა ემპირიზმზე, მეცნიერების სრულიად მცირე დახმარებით ან ინსპირაციით.

დღევანდელი ხალხური გაგებით, თანამედროვე მეცნიერების დასაწყისად ითვლება 1543 წელი, როცა კოპერნიკმა (ასტრონომი დ.ა.) და ვესალიუსმა (ანატომისტი დ.ა.) გამოაქვეყნეს თავიანთი დიადი შრომები. არავინ აპირებს მათი მიღწევების დაკნინებას, თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ ისეთი სტრუქტურები, როგორებიცაა Fabrica (De Humani Corporis Fabrica Libri Septem, ველასიუსი, 1543 დ.ა.) დაDe Revolutionibus (De revolutionibus orbium coelestium, კოპერნიკი, 1543 დ.ა.) ერთ დღეში არ შექმნილა. მეცნიერების გამორჩეული დასავლური ტრადიცია, სინამდვილეში გვიანდელ  მე-11 საუკუნეში არაბული და ბერძნული სამეცნიერო შრომების ლათინურ ენაზე მთარგმნელობითი მოძრაობით დაიწყო.ზოგიერთი მნიშვნელოვანი წიგნი, მაგალითად,  თეოპრასტე (ბოტანიკის ფუძემდებელი, მე-4-მე-3 საუკუნეები ქრისტემდე დ.ა.), დაუსხლტა მეცნიერებას ხარბად დაწაფებულ დასავლეთს, მაგრამ 200-ზე ნაკლებ წელიწადში ბერძნული და მუსლიმური მეცნიერების თითქმის მთელი კორპუსი სულმოუთქმელად იკითხებოდა და განიხილებოდა ახალ ევროპულ უნივერსიტეტებში. კრიტიციზმში ამოიზარდა ახალი დაკვირვებები, სპეკულაციები და ძველი ავტორიტეტებისადმი მზარდი უნდობლობა. მე-13 საუკუნის ბოლოსათვის ევროპამ აკანკალებული ხელიდან გამოსტაცა მუსლიმურ სამყაროს ლიდერობა გლობალური მეცნიერებაში. აბსურდი იქნებოდა ნიუტონის, გალილეოს ან კოპერნიკის ღრმა ორიგინალობის უარყოფა, ისევე როგორც უარყოფა მე-14 საუკუნის სქოლასტიკოსი მეცნიერებისა, – როგორებიც არიან:  ბურიდანი (1301-1358,   მე-14 საუკუნის გავლენიანი ფრანგი ფილოსოფოსი, იყო პარიზის უნივერსიტეტის ხელოვნების ფაკულტეტის მასწავლებელი მთელი თავისი კარიერის განმავლობაში, რომელიც განსაკუთრებულ ყურადღებას ამახვილებდა ლოგიკასა და არისტოტელეს შემოქმედებაზე. მიიჩნევენ, რომ ბურიდანმა საფუძველი ჩაუყარა კოპერნიკის რევოლუციას) ან ორესმე (გარდაიცვალა1382წ., ნიკოლ ორესმე იყო ფრანგი მათემატიკოსი, რომელმაც გამოიგონა კოორდინატთა გეომეტრია დეკარტამდე დიდი ხნით ადრე), რომელთა ნაშრომებზეც ისინი აღმოცენდნენ. მე-11-ე საუკუნემდე ლათინურ დასავლეთში მეცნიერება იშვიათად თუ არსებობდა, მათ შორის –  რომანულ პერიოდშიც. მე-11 საუკუნიდან დაწყებული კი დასავლური კულტურის მეცნიერული სექტორი მძლავრად იზრდებოდა.

იმდენად რამდენადაც ჩვენი ტექნოლოგიური და მეცნიერული მოძრაობები შუასაუკენეებში დაიბადნენ, განვითარდნენ, თავიანთი ხასიათი ჩამოიყალიბეს და მსოფლიო ბატონობას მიაღწიეს, როგორც ჩანს ჩვენ ვერ შევძლებთ მათ ბუნებაში ჩაწვდომას და ეკოლოგიაზე მათი გავლენის გაგებას შუასაუკუნეების დაშვებებისა და  განვითარების ტენდენციების შესწავლის გარეშე.

• შუასაუკუნებრივი შეხედულება ადამიანსა და ბუნებაზე

არცთუ ისე დიდი ხნის წინ სოფლის მეურნეობა „მოწინავე“ საზოგადოებებშიც კი მთავარი საქმიანობა იყო. ამიტომაც, ყოველგვარ ცვლილებას მიწის დამუშავების წესში დიდი მნიშვნელობა აქვს. წყვილხარებშებმული ძველი გუთნები არათუ ნორმალურად აბრუნებდნენ ბელტებს, არამედ ძლივს ფხაჭნიდნენ მიწის ზედაპირს. საჭირო იყო ჯვარედინი ხვნისა და მინდვრების დაკვადრატების შემოღება. ახლო აღმოსავლეთისა და ხმელთაშუაზღვის საკმაოდ მსუბუქი ნიადაგისა და ნახევრადმშრალი კლიმატის პირობებში ეს ძალიან კარგად მუშაობდა. მაგრამ ასეთი გუთანი შეუსაბამო იყო ჩრდილოეთ ევროპის სველი კლიმატისა და წებოვანი ნიადაგის პირობებში. თუმცა ახალი წელთაღრიცხვის მე-7 საუკუნის მეორე ნახევრისთვის, გაურკვეველი საწყისების მიბაძვით, ზოგიერთი ჩრდილოელი გლეხი გუთნის სრულიად ახალ სახეობას იყენებდა, რომელიც აღჭურვილი იყო ვერტიკალური დანით – ხნულის ხაზის გასაჭრელად, – და ჰორიზონტული სახნისით ­– კორდის მოსაჭრელად და ბელტების გადასაბრუნებლად. გუთნის მიწასთან მოჭიდება იმდენად დიდი იყო, რომ ის ორის ნაცვლად, როგორც წესი, რვა ხარს მოითხოვდა. ამან ისეთი ძალით შეუტია მიწას, რომ ჯვარედინი ხვნა აღარ იყო აუცილებელი და მინდვრები გრძელი ზოლების ფორმას იძენდა.

მარტივი, მსუბუქი გუთნის დროს, მინდვრები ისეთ ერთეულებად იყო დანაწევრებული, რომ   საკმარისი იყო მხოლოდ ცალკეული ოჯახისათვის. საარსებო მეურნეობა  ჩანასახოვანი წინამორბედი იყო. მაგრამ არცერთ გლეხს არ ჰყოლია რვა ხარი;  ახალი და უფრო ეფექტური გუთნის გამოსაყენებლად გლეხები აერთიანებდნენ თავიანთ ხარებს დიდი მხვნელი გუნდების ჩამოსაყალიბებლად და საბოლოოდ იღებდნენ ნახნავ კვლებს – თავიანთი წვლილის პროპორციულად. ამგვარად, მიწების განაწილება უკვე ოჯახის საჭიროებას კი არ ემყარებოდა, არამედ მიწის დამამუშავებელ მანქანის ძალას. ადამიანის დამოკიდებულება ნიადაგისადმი დიდად შეიცვალა. ადრე ადამიანი ბუნების ნაწილი იყო; ახლა ის ბუნების ექსპლოატატორი გახდა. მსოფლიოში სხვაგან არსად ანალოგიური რამ არ დაუნერგავთ სოფლის მეურნეობაში. განა შემთხვევითია, რომ თანამედროვე ტექნოლოგია, თავისი უხეში დამოკიდებულებით ბუნებასთან, ასე ფართოდ დაინერგა სწორედ ამ ჩრდილოევროპელი გლეხების შთამომავლების მიერ?

ასეთივე ექსპლოატაციური დამოკიდებულება ჩანს 830 წლამდე (ოდნავ ადრინდელ) გამოშვებულ ილუსტრირებულ დასავლურ კალენდრებში. ადრინდელ კალენდრებში თვეები ნაჩვენები იყო, როგორც პასიური პერსონიფიკაციები. ახალი ფრანკული კალენდრები კი, როლებიც შუასაუკუნეების  სტილს აწესებდა, სრულიად განსხვავებულია: ისინი გვიჩვენებენ თავის გარშემო სამყაროზე მოძალადე ადამიანს – ხვნას, მკას, სხვლას, ყასბობას. ადამიანი და ბუნება სხვადასხვა რამეა, და ადამიანი ბუნების ბატონ-პატრონია.

ეს სიახლეები, როგორც ჩანს, ჰარმონიაშია უფრო დიდ ინტელექტუალურ წესებთან (ზნე-ჩვულებებთან). ადამიანების მოპყრობა ეკოლოგიასთან დამოკიდებულია იმაზე, თუ რას ფიქრობენ ისინი თავიათ თავზე მათ გარშემო მყოფ საგნებთან მიმართებაში. ადამიანური ეკოლოგია (human ecology) ღრმად არის  განპირობებული რწმენებით ბუნებაზე და იმ განგებულებაზე, რომელიც რელიგიიდან მომდინარეობს. დასავლური ხედვისათვის ეს ძალზედ აშკარაა, ვთქვათ – ინდოეთთან ან ცეილონთან შედარებით. ეს თანაბრად ჭეშმარიტია როგორც ჩვენთვის, ისე ჩვენი შუასაუკუნეების დროინდელი წინაპრებისათვის.

ქრისტიანობის გამარჯვება კერპთაყვანისმცემლობაზე  იყო უდიდესი ფსიქიკური რევოლუცია ჩვენი კულტურის ისტორიაში. დღეს მოდური გახდა იმის თქმა, რომ უკეთესია ეს თუ უარესი, ჩვენ ვცხოვრობთ „პოსტქრისტიანულ ეპოქაში“.  რასაკვირველია,  ჩვენი აზროვნების ფორმები და ენა დიდად მოწყდა ქრისტიანულს, მაგრამ,  ჩემი თვალთახედვით, შინაარსი ხშირად გასაოცრად ჰგავს წარსულისას. მაგალითად, ჩვენი მოქმედების ყოველდღიურ ჩვევებზე ბატონობს  თანდათანობითი, განუხრელი  პროგრესის ფარული რწმენა, რაც უცნობია როგორც ბერძნულ-რომაული ანტიკურობისთვის, ისე აღმოსავლეთისათვის. ის ფესვგადგმულია იუდეურ-ქრისტიანულ ტელეოლოგიაში (მატერიალური სამყაროს მოწყობა და საზრისი დ.ა.)  და არ შეიძლება, იგი მისგან განცალკევებულად განვიხილოთ. ის ფაქტი, რომ კომუნისტები მას იზიარებენ, უბრალოდ გვეხმარება,  ვაჩვენოთ ის, რაც ბევრი სხვა რამის საფუძველზე იქნას ნაჩვენები: მარქსიზმი, – ისევე,  როგორც ისლამი, არის იუდაიზმ-ქრისტიანობის ერესი. დღეს ჩვენ ვაგრძელებთ ცხოვრებას ისე, როგორც ვცხოვრობდით 1700 წლის განმავლობაში, უმთავრესად – ქრისტიანული აქსიომების კონტექსტში.

რას ეუბნება ქრისტიანობა ადამიანებს მათ კავშირებზე გარემოსთან მიმართებით?

მსოფლიო მითოლოგია გვიყვება შესაქმის ამბებს. მათ შორის ბერძნულ-რომაული მითოლოგია ამ თვალსაზრისით ცალსახად არათანმიმდევრულია. ძველი დასავლეთის არისტოტელეს მსგავსი ინტელექტუალები უარყოფდნენ რომ ხილულ სამყაროს ჰქონდა დასაბამი. მართლაც, დასაბამის იდეა შეუძლებელი იყო მათთვის დროის ციკლური გაგების ფარგლებში. ამის საწინააღმდეგოდ, ქრისტიანობამ იუდაიზმიდან მემკვიდრეობით მიიღო არა მხოლოდ დროის კონცეფცია, როგორც წრფივი და განუმეორებადი, არამედ შესაქმის (დაბადების დ.ა.) საოცარი ამბავიც. მოსიყვარულე და ყოვლისშემძლე ღმერთმა თანდათან, სტადიურად შექმნა ნათელი და ბნელი, ზეციური სხეულები, დედამიწა და ყველა მისი მცენარე, ცხოველი, ფრინველი  და თევზი. ბოლოს ღმერთმა შექმნა ადამი და დაფიქრების შემდეგ ევა, რათა კაცი მარტო არ დარჩენილიყო. კაცმა სახელი დაარქვა ყველა ცხოველს, რითაც დაადგინა მათზე ბატონობა. ღმერთმა ეს ყველაფერი აშკარად  კაცის სასარგებლოდ და სამართავად დაგეგმა: ფიზიკური ქმნილებებიდან არაფერს არ ჰქონია რაიმე მნიშვნელობა (საზრისი), გარდა კაცის მიზნების მსახურებისა. მიუხედავად იმისა, რომ კაცის სხეული თიხისგან არის შექმნილი, ის არ არის უბრალოდ ბუნების ნაწილი: ის ღვთის ხატადაა შექმნილი.

ქრისტიანობა, განსაკუთრებით მისი დასავლური ფორმა, არის ყველაზე ანთროპოცენტრული რელიგია, რაც კი აქამდე მსოფლიოს უნახავს. ჯერ კიდევ მეორე საუკუნემდე, ტარტულიანე და წმ. ირენეოს ლიონელი ამტკიცებდნენ,  რომ ღმერთის მიერ შექმნილი ადამი იყო ხორცშესხმული ქრისტეს – მეორე ადამის – წინასახე. ადამიანი დიდწილად იზიარებს ბუნების მიმართ ღვთაებრივ ტრანსცენდენტულობას. ქრისტიანობა სრულიად განსხვავებულია  წარმართობისა და აზიური რელიგიებისაგან (ალბათ, ზოროასტრიზმის გამოკლებით), რომელმაც არა მხოლოდ დაადგინა ადამიანის და ბუნების დუალიზმი, არამედ ამავე დროს, ღვთის ნებად სახავდა ადამიანის მიერ ბუნების გამოყენებას თავისი საჭიროებებისათვის.

ჩვეულებრივი ადამიანების დონეზე ამან ძალიან საინტერესო გზით იმუშავა. ანტიკურ პერიოდში ყოველ ხეს, ყოველ წყაროს, ყოველ ნაკადულს, ყოველ ბორცვს ჰყავდა თავისი genius loci, – მფარველი სული. ეს სულები მისაწვდომი იყო ადამიანებისათვის, თუმცა ისინი ძალიან არ ჰგავდნენ ადამიანებს; კენტავრები, ფავნები, ქალთევზები ამჟღავნებდნენ თავიანთ ორბუნებოვნებას. ვიდრე ვინმე  ან ხეს მოჭრიდა, ან მთას გათხრიდა, ან ნაკადულს შეაგუბებდა, – აუცილებელი იყო იმ სულის დამშვიდება-დაამება, რომელიც მფარველობდა იმ კონკრეტულ საგანს ან გარემოს. წარმართული ანიმიზმის განადგურებით ქრისტიანობამ შესაძლებელი გახადა ბუნების ისეთი ექსპლოატაცია, როცა არავის ენაღვლებოდა ბუნების საგნების გრძნობები.

ხშირად ამბობენ, რომ ანიმიზმი ეკლესიამ ჩაანაცვლა წმინდანების კულტით. მართალია; მაგრამ წმინდანების კულტი ფუნქციურად სრულიად განსხვავდება ანიმიზმისაგან. წმინდანი არ არის ბუნების საგნებს შორის. მას შეიძლება ჰქონდეს სპეციალური წმინდა ადგილები (სალოცავები), მაგრამ მისი მოქალაქეობა ზეცაშია. მეტიც, წმინდანი მთლიანად ადამიანია; მას შეიძლება ეპყრობოდე ადამიანურად. გარდა წმინდანებისა, ქრიტიანობას, რასაკვირველია, ჰყავდა იუდაიზმისგან და, ალბათ, ზოროასტრიზმისგან, გადმოყოლილი ანგელოზები და დემონები.  ანგელოზები და დემონები ისეთივე მობილურები იყვნენ, როგორც თვითონ წმინდანები. სულები ბუნების ობიექტებში, რომლებიც უწინ ბუნებას ადამიანისგან იცავდნენ, გაქრნენ. ადამიანს დაუდასტურდა ფაქტობრივი მონოპოლია სულზე, და ძველი აკრძალვები ბუნების ექსპლოატაციზე გაცამტვერდა.  

 ასეთი ფართო ტერმინებით საუბრისას მეტი სიფრთხილეა საჭირო. ქრისტიანობა კომპლექსური  სარწმუნეობაა და მისი შედეგებიც განსხვავებულია სხვადასხვა კონტექსტებში. ის, რაც მე ვთქვი, კარგად შეესააბამება შუასაუკუნეების დასავლეთს, სადაც ადგილი ჰქონდა ტექნოლოგიის საოცარ წინსვლას. თუმცა, ბერძნულ აღმოსავლეთში, არანაკლები ქრისტიანული ღვთისმოშიშების მაღალცივილიზებულ სამყაროში, არ შექმნილა რამე მნიშვნელოვანი ტექნოლოგიური სიახლე, გარდა მე-7 საუკუნეში გამოგონებული ე.წ. ბერძნული ცეცხლისა (ზღვაზე საბრძოლო იარაღი –დ.ა.). ბერძნული და ლათინური ეკლესიების განსხვავებულობის გასაღები შესაძლებელია ვიპოვოთ ღვთისმოსაობის ტონალობასა და აზროვნებაში, რაც შედარებითი თეოლოგიის სტუდენტებსაც შეუძლათ აღმოაჩინონ. ბერძნებს სწამდათ, რომ ცოდვა ინტელექტუალური სიბრმავეა, და რომ ხსნა (ცხონება დ.ა.) მხოლოდ გასხივოსნებაში, მართლმადიდებლობაში, ანუ ნათელ აზროვნებაშია. მეორე მხრივ, ლათინები ცოდვას აღიქვამდნენ, როგორც მორალურ ბოროტებას, და ხსნას ეძებდნენ სწორად მოქცევაში. აღმოსავლური თეოლოგია იყო ინტელექტუალისტური. დასავლური თეოლოგია – ვოლუნტარისტული. ბერძენი წმინდანი ფიქრობს და განსჯის. დასავლელი წმინდანი მოქმედებს. ბუნების დაპყრობაზე ქრისტიანობის გავლენა უფრო ადვილად შეიძლებოდა წარმოქმნილიყო დასავლურ ატმოსფეროში.

შესაქმის ქრისტიანულ დოგმას, რომელიც მოცემულია ყველა მრწამსის პირველსავე მუხლში,  სხვა მნიშვნელობაც აქვს დღევანდელი ეკოლოგიური კრიზისის გაგებისათვის. გამოცხადებით, ღმერთმა ადამიანს მისცა ბიბლია, წმინდა წერილის წიგნი. იმდენად, რამდენადაც ღმერთმა შექმნა ბუნება, ბუნებაც უნდა ამჟღავნებდეს ღვთიურ ნააზრევს. ბუნების რელიგიური სწავლება ღმერთის უკეთ შესაცნობად,  ცნობილი იყო როგორც ბუნებითი (natural) თეოლოგია. ადრინდელ ეკლესიაში და ყოველთვის ბერძნულ აღმოსავლეთში, ბუნების ჩანაფიქრი უპირატესად წარმოადგენდა სიმბოლოების სისტემას, რომლის მეშვეობითაც ღმერთი ელაპარაკება ადამიანს: ჭიანჭველა ქადაგებაა ზარმაცთათვის. ზეცად აღმავალი ალი სიმბოლოა სულის მისწრაფებისა. ბუნების შესახებ ასეთი ხედვა, თავისი არსით, უფრო მხატვრული იყო, ვიდრე მეცნიერული. მიუხედავად იმისა, რომ ბიზანტიამ გადმოიღო და შეინახა ძველბერძნული მეცნიერული ტექსტების უზარმაზარი რაოდენობა, – მეცნიერება იმ სახით, რა სახითაც ჩვენ იგი წარმოგვიდგენია, ვერ აყვავდებოდა ასეთ გარემოში. 

მეორეს მხრივ, ადრეული  მე-13  საუკუნის ლათინურ დასავლეთში ბუნებითი თეოლოგია სულ სხვა ორიენტაციისა იყო. იგი აღარ იყო ღმერთის ადამიანთან ურთიერთობის ფიზიკური სიმბოლოების დეკოდირება (გაშიფვრა დ.ა.) და გადაიქცა მცდელობად, ჩაწვდომოდა ღვთიურ გონს მისი ქმნილების ქმედებებზე დაკვირვების მეშვეობით.  ცისარტყელა უკვე აღარ იყო უბრალოდ იმედის სიმბოლო, რომელიც ნოეს წარღვნის შემდეგ პირველად მოევლინა: რობერტ გროსეტესტმა (1175-1253, ინგლისელი, „სინათლის მეტაფიზიკა“ დ.ა.), ბერმა როჯერ ბეკონმა (1220-1292, ინგლისელი ფილოსოფოს-ემპირიკოსი დ.ა.), თეოდორ  ფრაიბერგელმა (1250-1310, გერმანელი, დომინიკელი თეოლოგი, ფიზიკოსი დ.ა.) შექმნეს საოცრად რთული შრომები ცისარტყელას ოპტიკის შესახებ, მაგრამ ეს მათ გააკეთეს როგორც რელიგიური სულისკვეთებით აღსავსე წამოწყება. მე-13 საუკუნიდან მოყოლებული, ყველა დიდი მეცნიერი, – ლეიბნიცისა და ნიუტონის ჩათვლით, – თავიანთ მოტივაციებს ხსნიდნენ არსებითად რელიგიური გარემოებებით. მართლაც, გალილეო ასეთი მოყვარული ექსპერტ-თეოლოგი რომ არ ყოფილიყო, ის ბევრად ნაკლებ ხიფათში აღმოჩნდებოდა: მისმა შეჭრამ მეცნიერებაში გაანაწყენა პროფესიონალები. ნიუტონიც საკუთარ თავს უფრო მეტად ღვთისმეტყველად მიიჩნევდა, ვიდრე მეცნიერად. მხოლოდ მე-18 საუკუნის მიწურულს ბევრი მეცნიერისთვის ღმერთის არსებობის ჰიპოთეზა აღარ გახდა საჭირო.

ხშირად ძნელია ისტორიკოსმა განსაჯოს – როგორ მიზეზებს ასახელებენ ადამიანები თავიანთი სასურველი ქმედებების ასახსნელად:  ნამდვილს თუ კულტურულად მისაღებს.  ის ფაქტი, რომ დასავლური მეცნიერების ჩამოყალიბებისას, მეცნიერები ხანგრძლივად, საუკუნეების განმავლობაში, გამუდმებით ამბობდნენ, რომ მეცნიერთა ამოცანა და ჯილდო იყო,  „ეფიქრათ ღვთის ჩანაფიქრზე“,  გვარწმუნებს, რომ ეს მართლაც იყო მათი რეალური მოტივაცია. და თუ ეს ასეა, მაშინ თანამედროვე დასავლური მეცნიერება ეწერება ქრისტიანულ თეოლოგიურ მატრიცაში. სწორედ რელიგიური ღვთისმოსაობის დინამიზმი, რაც ჩამოყალიბებულია  შესაქმის იუდეურ-ქრისტიანულ დოგმაში, იქცა  შთაგონებად მეცნიერებისთვის.

• ალტერნატიული ქრისტიანული ხედვა

შეიძლება, მოგვეჩვენოს, რომ  ბევრი ქრისტიანისათვის უსიამოვნო დასკვნებისაკენ მივემართებით. რადგანაც ორივე – მეცნიერება და ტექნოლოგია დალოცვილი  სიტყვებია  ჩვენს თანამედროვე ლექსიკონში, ზოგიერთი ადამიანი კმაყოფილი იქნება, ერთის მხრივ, იმ მოსაზრებით, რომ ისტორიული თვალთახედვიდან გამომდინარე, თანამედროვე მეცნიერება ბუნებითი ღვთისმეტყველების ექსტრაპოლაციაა (გაგრძელებაა დ.ა), ხოლო მეორეს მხრივ, იმით, რომ თანამედროვე ტექნოლოგიები –თუნდაც ნაწილობრივ – იმ ქრისტიანული დოგმის დასავლური, ვოლუნტარისტული განხორციელებაა, რომელიც ქადაგებს და აღიარებს ადამიანის უპირატესობას ბუნებაზე და მის სამართლიან, კანონიერ ბატონობას მასზე. თუმცა, როგორც ეხლა ჩვენ ვაცნობიერებთ, ოდენ ერთ საუკუნეზე ოდნავ მეტი ხნის წინ შეერთდნენ მანამდე საკმაოდ განცალკევებული საქმიანობები – მეცნიერება და ტექნოლოგია, რათა კაცობრიობისთვის მიეცათ ძალა თუ ძალაუფლება, რომლებიც –ეკოლოგიური ეფექტების მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, – კონტროლს აღარ ექვემდებარებიან. ეს თუ ასეა, ქრისტიანობა  დანაშაულის უდიდეს ტვირთს ატარებს.

პირადად მე ეჭვი მეპარება, რომ გამანადგურებელი ეკოლოგიური რეაქციის თავიდან აცილება ჩვენს პრობლემებთან მიმართებაში უბრალოდ მეტი მეცნიერებისა და მეტი ტექნოლოგიის გამოყენებით შეიძლება. ჩვენი მეცნიერება და ტექნოლოგია ამოიზარდა  ადამიანის ბუნებასთან ურთთთიერთობის ქრისტიანული მიდგომებიდან, რაც უნივერსალური იყო არა მხოლოდ ქრისტიანთათვის და ნეოქრისტიანთათვის, არამედ მათთვისაც, ვინც  თავს კეკლუცად პოსტქრისტიანად მიიჩნევს. მიუხედავად კოპერნიკისა, მთელი კოსმოსი მაინც ჩვენი პატარა პლანეტის გარშემო ბრუნავს.  მიუხედავად დარვინისა, ჩვენს გულებში, ჩვენ მაინც არ ვართ ბუნებრივი პროცესის ნაწილი. ჩვენ აღმატებულნი ვართ ბუნებაზე, ის თან გვეზიზღება და თან გვინდა ჩვენი უმნიშვნელო ახირებებისთვისაც კი გამოვიყენოთ. კალიფორნიის ახლად არჩეული გუბერნატორი, ჩემსავით ეკლესიური, თუმცა ჩემზე ნაკლებად შეწუხებული, ქრისტიანულ ტრადიციაზე ლაპარაკისას თქვა:  “როცა ნახულობ ერთ სეკვოიას, ჩათვალე, რომ ყველა მათგანი იხილე“. ქრისტიანისთვის ხე ფიზიკურ ფაქტზე მეტი არაფერია. წმინდა ტყის კორომის მთელი კონცეფცია უცხოა ქრისტიანობისა და მთელი დასავლური სულისათვის. თითქმის ორი ათასი წლის განმავლობაში მისიონერები ჩეხავდნენ წმინდა ტყის კორომებს, რადგანაც მათ კერპთაყვანისმცემლურად თვლიდნენ, რომლის თანახმადაც ბუნებაში სული ბუდობდა.

ის, რასაც ჩვენ ეკოლოგიის მიმართ ჩავდივართ, დამოკიდებულია ადამიანისა და ბუნების ურთიერთობის შესახებ ჩვენს წარმოდგენებზე. მეტი მეცნიერება და ტექნოლოგია ჩვენ ვერ გამოგვიყვანს ახლანდელი ეკოლოგიური კრიზისიდან იქამდე, ვიდრე  ჩვენ არ მივაგნებთ ახალ რელიგიას, ან გადავიაზრებთ ჩვენს ძველს. ბიტნიკები, ჩვენი დროის ყველაზე ფუნდამენტური რევოლუციონერები, ეხმიანებიან  და თანაუგრძნობენ  ზენ ბუდიზმს, რომლის ჩანაფიქრი ადამიანისა და ბუნების ურთიერთობაზე სარკესავით ირეკლავს ქრისტიანულ ხედვას. თუმცა, ზენი დიდად არის განპირობებული აზიური ისტორიით, – ისევე,  როგორც ქრისტიანობა დასავლური გამოცდილებით, და მე ეჭვი მეპარება ჩვენთან მის (ამ კავშირის დ.ა) სიცოცხლისუნარიანობაში.

ჩვენ, ალბათ,  უნდა დავფიქრდეთ ქრისტიანობის ისტორიაში ქრისტეს შემდეგ უდიდეს რადიკალზე – წმინდა ფრანცისკე ასიზელზე (წმინდა ფრანცისკე ასიზელი -ჯოვანი დი პიეტრო დი ბერნარდონე; 1182-1226, იტალიელი კათოლიკე წმინდანი, ფრანცისკანელთა ორდენის დამაარსებელი დ.ა.). წმინდა ფრანცისკეს მთავარი სასწაული ის ფაქტია, რომ მას სიცოცხლე კოცონზე არ დაუსრულებია, როგორც ეს მის ბევრ მემარცხენე მიმდევარს დაემართა. იგი იმდენად მკაფიოდ გამოხატული ერეტიკოსი იყო, რომ ფრანცისკანელი ორდენის გენერალმა, დიდმა და მგზნებარე ქრისტიანმა, წმ. ბონავენტურამ  ადრეული ფრანცისკანიზმის ჩანაწერების განადგურებაც კი სცადა.  ფრანცისკეს გაგების გასაღები არის  მისი  რწმენა სიმდაბლის სათნოებაში – არა  ცალკეულთათვის, არამედ ადამიანის მთელი მოდგმისთვის. ფრანცისკე ცდილობდა ადამიანის ქმნილებაზე ბატონობისგან ჩამოშორებას და დემოკრატიის დამყარებას ღვთის ყველა ქმნილებას შორის. მისთვის ჭიანჭველა უკვე აღარ არის უბრალო მქადაგებელი ზარმაცისათვის, ცეცხლის ალები კი – ადამიანის სულის ღმერთთან კავშირის რწმენის ნიშანი. ეხლა ისინი არიან ძმა-ჭიანჭველა და და-ცეცხლი, რომლებიც ძმა ადამიანის მსგავსად თავისებურად ადიდებენ შემოქმედს.

გვიანდელი კომენტატორები ამბობდნენ, რომ ფრანცისკეს ქადაგება ჩიტებისადმი იყო საყვედური შეუსმენელი ადამიანებისათვის. ჩანაწერები კი სხვაგვარად იკითხება: ის შთააგონებდა პატარა ჩიტებს, ექოთ და ედიდებინათ ღმერთი, და ისინიც, სულიერ ექსტაზში ჩავარდნილნი,  ფრთების ფრთხიალით სიხარულით ჭიკჭიკებდნენ. ლეგენდები წმინდანებზე, განსაკუთრებით ირლანდიელ წმინდანებზე, ოდითგანვე მოგვითხრობდნენ მათი ცხოველებისადმი დამოკიდებულების შესახებ, მაგრამ მე მჯერა, რომ ისინი ყოველთვის აჩვენებდნენ თავიანთ ადამიანურ დომინირებას ქმნილებებზე. ფრანცისკეს შემთხვევაში სხვაგვარადაა. აპენინებში გუბიოს გარშემო მდებარე მიწებს მძვინვარე მგელი აწიოკებდა. ლეგენდა გვიამბობს, რომ წმ. ფრანცისკე ელაპარაკა მგელს და დაარწმუნა, რომ ის არასწორად იქცეოდა. მგელმა მოინანია, მოკვდა, კეთილსურნელებას გამოცემდა და დაასაფლავეს ნაკურთხ მიწაში.

„ფრანცისკანური დოქტრინა ცხოველის სულზე“, როგორც ამას სერ სტევენ რუციმენი (ინგლისელი ისტორიკოსი, 1903-2000 დ.ა.) უწოდებს, მალევე უარყვეს. სავსებით შესაძლებელია, რომ  ეს – გაცნობიერებულად თუ გაუცნობიერებლად  – ნაწილობრივ ინსპირირებული იყო კათარი ერეტიკოსების (ქრისტიანული დუალისტური/გნოსტიკური მოძრაობა 12-14-ე საუკუნეებში დ.ა.) რეინკარნაციის რწმენით, რომლებიც იმ დროს მრავლად იყვნენ იტალიასა და სამხრეთ საფრანგეთში; რეინკარნაციის  იდეას კი ისინი ინდოეთში გაეცნენ. აღსანიშნავია, რომ თითქმის იმავე დროს, დაახლოებით 1200 წელს, მეტემფსიქოზის (სულის რეინკარნაცია სიკვდილის შემდეგ დ.ა.) კვალი აღმოჩენილია დასავლურ იუდაიზმშიც და პროვანსულ კაბალაშიც (ბიბლიის მისტიკური ინტერპრეტაცია დ.ა.). მაგრამ ფრანცისკე არც სულების ტრანსმიგრაციას და არც პანთეიზმს არ აღიარებდა. მისი შეხედულება ბუნებასა და ადამიანზე  ეფუძნებოდა უნიკალურ პან-ფსიქიზმს, ყოველი სულიერისა და უსულოსი, რომელნიც შექმნილი იყვნენ თავიანთი ტრანსცენდენტური შემოქმედის სადიდებლად – იმ შემოქმედისა, რომელიც თავისი კოსმიური სიმდაბლის უკიდურეს გამოვლინებაში ხორცი შეისხა, უსუსურად იწვა ბაგაში და კვდებოდა ჯვარცმული.

არ მგონია, რომ  ეკოლოგიური კრიზისით შეწუხებულმა ბევრმა ამერიკელმა ოდესმე შეძლოს ან ისურვოს, უქადაგოს მგლებს ან შეაგონოს ჩიტებს. თუმცაღა, გლობალური გარემოს თანამედროვე მზარდი განადგურება პროდუქტია დინამიკური ტექნოლოგიისა და მეცნიერებისა, რომლებიც წარმოიშვნენ შუა საუკუნეების დასავლეთში და რომლის წინააღმდეგაც ასე ორიგინალური გზით იყო ამბოხებული წმინდა ფრანცისკე. მათი ზრდის ისტორიული გაგება შეუძლებელია ბუნებისადმი განსხვავებული მიდგომების გარეშე, რომლებიც ღრმად არის  ფესვგადგმული ქრისტიანულ დოგმებში. ის ფაქტი, რომ ადამიანთა უმეტესობა  არ ფიქრობს ამ მიდგომებზე როგორც ქრისტიანი, არარელევანტურია. ჩვენს საზოგადოებაში არ მომხდარა ქრისტიანულის (ღირებულებების – დ.ა.) ახალი საბაზისო ღირებულებებით ჩანაცვლება. ჩვენ იქამდე გაგვიგრძელდება ეკოლოგიური კრიზისის გაუარესება, ვიდრე არ უარვყოფთ ქრისტიანულ აქსიომას იმის შესახებ, რომ ბუნების არსებობას არ აქვს სხვა მიზეზი, გარდა ადამიანის მსახურებისა.

ის აზრი, რომელიც დასავლეთის ისტორიის ყველაზე დიდმა სასულიერო რევოლუციონერმა, წმინდა ფრანცისკემ შემოგვთავაზა,  იყო ადამიანის და ბუნების ურთიერთობის ალტერნატიული ქრისტიანული ხედვა: ის შეეცადა,  ჩაენაცვლებინა ადამიანის ქმნილებაზე უსაზღვრო ბატონობის იდეა, ყველა ქმნილების, მათ შორის ადამიანის, თანასწორობის იდეით. ის დამარცხდა. ჩვენი თანამედროვე მეცნიერება და ტექნოლოგია – ორივე ისე არის შერწყმული ორთოდოქსულ (არ იგულისხმება მართლმადიდებლობა – დ.ა.) ქრისტიანულ ქედმაღლობასთან  ბუნების მიმართ, რომ ჩვენი ეკოლოგიური კრიზისიდან გამოსავალს მხოლოდ მათგან არ უნდა ველოდეთ. რადგან ჩვენი ხიფათის საფუძველი ასე ღრმად არის  ფესვგადგმული რელიგიაში, წამალიც არსებითად რელიგიური უნდა იყოს, მიუხედავად იმისა, ამას რას დავარქმევთ. ჩვენ ხელახლა უნდა გავიაზროთ და ვიგრძნოთ ჩვენი ბუნება და ბედი. ამის მიმართულება, შესაძლოა,  გვიჩვენოს უბრალო ფრანცისკანელების მიერ ბუნების ყველა ნაწილის სულიერი ავტონომიურობის ღრმად რელიგიურმა, თუმცა ერეტიკულმა აღქმამ. მე გთავაზობთ ფრანცისკეს ეკოლოგების მფარველ წმინდანად.