ავტორი: მერი აი. ჯორჯი, ნიუ იორკის წმ. იოანეს უნივერსიტეტის ფილოსოფიის პროფესორი. იგი არისტოტელ-თომისტია, მის ინტერესებს ძირითადად ბუნების ფილოსოფიისა და მეცნიერების ფილოსოფიის სფეროები წარმოადგენს. პროფესორი ჯორჯი არის ავტორი წიგნებისა: „ქრისტიანობა და უცხოპლანეტელები?“ (2005), „კათოლიკური ხედვა და ქმნილების მოვლა-პატრონობა: რა უნდა იცოდნენ კათოლიკეებმა ეკლესიის სწავლებაზე გარემოს შესახებ“ (2009).
ქრისტიანული ეკოლოგიზმი წმ. ავგუსტინედან პაპ ფრანცისკემდე (ნაწილი 1)
ისტორიკოსი ლინ უაითი თავის ხშირად ციტირებულ სტატიაში (1) ქრისტიანობას ადანაშაულებდა ეკოლოგიურ კრიზისში. უაითის მიხედვით, ქრისტიანობამ იუდაიზმისგან მემკვიდრეობით მიიღო … სამყაროს შექმნის გასაოცარი ამბავი. … ღმერთმა ყოველი [ქმნილება] ადამიანის სარგებლობისთვის და მმართველობისთვის დაგეგმა: ფიზიკური ქმნილებებიდან არცერთ საგანს არ ჰქონია სხვა დანიშნულება, გარდა ადამიანის მიზნებისთვის მსახურებისა. … ქრისტიანობა, წარმართობის სრულიად საწინააღმეგოდ, … ამტკიცებდა, რომ ღვთის ნება იმაში გამოიხატება, რომ ადამიანმა ბუნება თავისი მიზნებისთვის გამოიყენოს (1).
საგულისხმოა, რომ უაითი არ ციტირებს ამ მოსაზრებების გამზიარებელ არც ერთ ქრისტიან ავტორს. ერთ-ერთი ავტორი, რომლისთვისაც უაითს უნდა მიემართა, წმ. ავგუსტინეა. ეკლესიის ამ მამამ და ექიმმა დაწერა ორი სრული და ერთი დაუმთავრებელი კომენტარი დაბადების შესახებ. კიდევ ერთი თეოლოგი, რომლითაც უაითი უნდა დიანტერესებულიყო, – აქვინელია [თომა მთ.].
აქვინელს აქვს ქმნილების განვითარებული თეოლოგია, ეკლესიის მამათა შეხედულებების ენციკლოპედიურ ცოდნასთან ერთად.
მე აქ ვაპირებ განვიხილო, რა თქვეს ავგუსტინემ და აქვინელმა ქმნილების შესახებ და შემდეგ, მეორე სტატიაში, მიმოვიხილავ, რას ამბობს ბოლო სამი პაპი, უაითის თეზისის შეფასების კონტექსტში.
სანამ დავიწყებდე, მინდა აღვნიშნო, რომ უაითი ყურადღებით არც კი გასცნობია შესაქმეს. მესამე, მეოთხე და მეხუთე დღის შემდეგ, რომლებიც ადამიანთა შექმნამდე იყო, ნათქვამია: „ღმერთმა დაინახა, რომ ის კარგი იყო“ („და იხილა ღმერთმა, რომ კარგი იყო“, ბიბლია, დაბადება, 1:25, ახალი გადამუშავებული გამოცემა, 2015– მთ.). ეს მიუთითებს იმაზე, რომ არაგონიერი არსებები უბრალოდ ადამიანებისთვის კი არ არიან კარგები, არამედ – თავისთავად. გარდა ამისა, დაბადების 2:15-ში ნათქვამია: „აიყვანა უფალმა ღმერთმა კაცი და დაასახლა ედემის ბაღში, რათა დაემუშავებინა და დაეცვა იგი“.
უაითი უნდა გაცნობოდა ლიტურგიასაც, რამეთუ „lex orandi, lex credendi“ (2) [„კანონი იმის შესახებ, თუ როგორ უნდა ვილოცოთ, არის კანონი იმის შესახებ, თუ როგორ უნდა გვწამდეს“]. Sanctus (ჰიმნი „წმიდაა, წმიდაა, წმიდაა“ – მთ.) გახდა რომაული ევქარისტიული ლოცვის განუყოფელი ნაწილი მეხუთე საუკუნის პირველ ნახევარში. Sanctus ამტკიცებს: “ცა და დედამიწა სავსეა შენი დიდებით”. ამ სტრიქონს აქვს ბიბლიური საფუძველი: გასძახოდნენ ერთიმეორეს და ამბობდნენ: “წმიდაა, წმიდაა, წმიდაა საბაოთ უფალი! სავსეა მისი დიდებით მთელი დედამიწა!” (ეს. 6:3) [და ღაღადებდეს მოყვასი მოყვასისა მიმართ და იტყოდეს: წმიდა არს, წმიდა არს, წმიდა არს უფალი საბაოთ! სავსე არს ყოველი ქვეყანა დიდებითა მისითა! (მცხეთური ხელნაწერი – მთ)].
- შესაქმის თეოლოგიის კავშირი გარემოს დაცვასთან
წმ. ავგუსტინეს და წმ. თომა აქვინელს აქვთ რაღაცდაგვარი შეზღუდული გარემოსდაცვითი ეთიკა. ეკოლოგიზმი (Environmentalism), რაც არის ეთიკის სფეროს ნაწილი, რომელიც განსაზღვრავს, თუ როგორ უნდა მოვექცეთ გარემოს (ნიადაგი, ჰაერი, მცენარეები, ცხოველები, ეკოსისტემები და ა. შ.), არ იყო ავგუსტინესა და აქვინელის რადარის ეკრანზე ისე, როგორც ეს არის ბოლო პაპებისთვის. რატომ? ეს ნაწილობრივ იმის გამო ხდებოდა, რომ მათ დროში არ არსებობდა მტკიცებულება იმისა, რომ ჩვენ შეგვეძლო გამოგვეწვია [ამა თუ იმ სახეობის –მთ.] გადაშენება ან ბუნების ჰარმონიის დარღვევა სხვა ნიშანდობლივი გზებით. ამის საპირისპიროდ, დღეს ჩვენ ვიცით, რომ ზოგიერთი სახეობა ჩვენი ხელით გადაშენდა; დღეს ჩვენ ვაკვირდებით ჰაერის დაბინძურებას და ვიცით მისი მავნე ზემოქმედების, ისევე როგორც გარემოს დეგრადაციის მრავალი სხვა სახის შესახებ. ის, რაც ავგუსტინემ და აქვინელმა შექმნეს, იყო შესაქმის განვითარებული თეოლოგია, რაც ქმნის ქრისტიანული გარემოსდაცვითი ეთიკის საფუძველს. როგორც კი ჩვენ განვსაზღვრავთ, რა არის ის მიზანი ან მიზნები, რომლებსაც ღმერთის განზრახვით ქმნილებები უნდა ემსახურონ, მაშინვე მივხვდებით, რომ ჩვენ პატივი უნდა ვცეთ ამ მიზნებს.
- ავგუსტინე
ავგუსტინე ამტკიცებდა, რომ არაგონიერ არსებებს აქვთ შინაგანი სიკეთე და რომ ისინი ხელს უწყობენ სამყაროს – როგორც უფრო დიდი მთლიანობის – სიკეთეს. ის ასევე მიიჩნევდა, რომ არაგონიერი არსებები როგორც თავიანთი არსებობით, ასევე სამყაროს სრულყოფილებაში შეტანილი წვლილით ადიდებენ ღმერთს. მიუხედავად იმისა, რომ ავგუსტინე აღიარებდა, რომ არაგონიერი არსებები შეიქმნენ ჩვენი მსახურებისათვის, ის არ ფიქრობდა, რომ ეს ეწინააღმდეგებოდა მათ მიერ ღვთის დიდებას; მართლაც, ისინი ღმერთს ადიდებენ მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც სულიერად გვემსახურებიან.
ავგუსტინე ვრცლად საუბრობს ქმნილების სიკეთეზე ნაშრომში „დაბადების შესახებ“:
გონიერი ადამიანები ხედავენ ღვთის ყოველ საქმეს, რომლებიც თავთავისებურად წარმოგვესახებიან, გასაოცარი ზომებით, თვლითა და განწესებით (სიბრძნე სოლომონისა 20:11)[… “შენ ყოველივე ზომით, თვლითა და წონით განაწესე”]. რამდენად მეტი უნდა იყოს ეს ყოველივე ერთად აღებული (სიბრძნე ზირაქისა 18:1), ანუ თვით სამყაროში, რომელიც შედგენილია ყველა ამ ცალკეული ნივთის გაერთიანებით ერთ მთლიანობაში? ბოლოსდაბოლოს, ყველა სილამაზე, რომელიც ცალკეული ნაწილებისგან შედგება, ბევრად უფრო გასაოცარია თავისი მთლიანობით, ვიდრე მისი ნებისმიერი ნაწილი. აიღეთ, მაგალითად, ადამიანის სხეული; თუ ჩვენ აღფრთოვანებული ვართ მარტო თვალებით ან მარტო ცხვირით, ან ლოყებით, ან მარტო თავით, ან მარტო ხელებით ან ფეხებით, და თუ ყველა სხვა ნაწილს სათითაოდ და ცალკე ვაფასებთ, მით უმეტეს მთელი სხეული, რომელზეც ყველა მისი ნაწილია, თითოეული თავისთავად ლამაზი, ანიჭებს მას განსაკუთრებულ სილამაზეს. … მანიქეველებს მხოლოდ ეს სიმართლე რომ შეეცნოთ, ისინი განადიდებდნენ ღმერთს, მთელი სამყაროს შემოქმედს და დამაარსებელს, და ისინი მოერგებოდნენ ნებისმიერ კონკრეტულ ნაწილს, რომელიც მათ აწუხებთ ჩვენი მოკვდავი მდგომარეობის გამო უნივერსალური მთლიანობის სილამაზეში და ამით დაინახავდნენ, როგორ შექმნა ღმერთმა ყველაფერი არა მხოლოდ კარგად, არამედ ძალიან კარგადაც (3).
ავგუსტინეს შრომებში არაერთხელ მეორდება ორი თემა ცალკეული ქმნილების სიკეთისა და მთელი სამყაროს სიკეთის შესახებ. მაგალითად, „ღვთის ქალაქში“ავგუსტინე ეხმაურება ერეტიკულ მტკიცებას, რომ მატერიალური ქმნილებები ცუდია:
ზოგიერთ ერეტიკოსს არ უღიარებია, რომ კარგი ქმნილების მიზეზი ღვთის სიკეთეა, რადგან მართლაც ბევრი რამ არის ისეთი, – როგორებიც არის: ცეცხლი, ყინვა, გარეული მხეცი და ა. შ., – რასაც ვერ ეგუება და რაც აზიანებს ჩვენს სუსტ და მოკვდავ სხეულს, რომელიც ამჟამად სამართლიანად ისჯება. ისინი არ აღიარებენ, თუ რამდენად სათაყვანოები არიან ეს საგნები საკუთარ ადგილებში, რამდენად შესანიშნავია მათი ბუნება, რამდენად ლამაზად ერგებიან ისინი დანარჩენ ქმნილებებს და რამხელა მადლს ანიჭებენ ისინი სამყაროს საერთო სიკეთეს საკუთარი წვლილით; და რამდენად სასარგებლოა ისინი ჩვენთვისაც კი, თუ მათ მორგებისა და ადაპტაციის ცოდნით გამოვიყენებთ.(4)
ავგუსტინე აღიარებს, რომ გარკვეული კონკრეტული ქმნილებანი შეიძლება ფიზიკურად არ გვემსახურონ, მაგრამ მაინც მოაქვთ სიკეთე – იმდენად, რამდენადაც ისინი ხელს უწყობენ სამყაროს სრულყოფას: „მაშინაც კი, თუ ისინი არ არიან საჭირო ჩვენი სახლებისთვის, ნებისმიერ შემთხვევაში, ისინი ხელს უწყობენ სამყაროს სისრულეს, რომელიც არა მხოლოდ ჩვენს სახლებზე ბევრად დიდია, არამედ ბევრად უკეთესიც“ (5). გარდა ამისა, მათ აქვთ თავისთავადი სიკეთე:
შეისწავლეთ ნებისმიერი პატარა არსება, რომელსაც აირჩევთ. მინდა, უბრალოდ განიხილოთ მისი ორგანოების განლაგება და სიცოცხლე, რომელიც მას ასულდგმულებს: შეხედეთ, როგორ გაურბის ის სიკვდილს, უყვარს სიცოცხლე, ეძებს სიამოვნებას, თავს არიდებს მტკივნეულ პირობებს, ამჟღავნებს სხვადასხვა გრძნობებს და ყვავის მისთვის შესაფერის პირობებში. ვინ მისცა რწყილს ნესტარი, რომლითაც ის სისხლს წოვს? რა პატარაა მილაკი, რომლითაც ის სვამს! ვინ განაწესა ასე? ვინ შექმნა ეს საგნები? თუ შიშისგან კანკალებთ ამწუთიერ არსებებზე, მაშინ ადიდეთ ის, ვინც ასეთი დიადია (6).
შემდეგ ავგუსტინე ამტკიცებს, რომ ცალკეული ქმნილება, როგორც თავისთავად, ისე როგორც მთელი სამყაროს ნაწილი, ღვთის სადიდებლად არის (მოწოდებული):
არა ჩვენი სიამოვნებისა თუ უსიამოვნებისთვის, არამედ საკუთარი ბუნების გამო, ქმნილებები ადიდებენ თავიანთ შემქმნელ ოსტატებს (7).
როდესაც ამ ყველაფერს უყურებთ ამ ქვეყნად, გაოცდებით იმით, თუ რამდენად ცვალებადი არიან ისინი, რამდენად მშფოთვარენი, საშინელნი და მიდრეკილნი ხრწნისკენ. თუმცა, მათაც აქვთ საკუთარი ადგილი, რადგან ისინი ინარჩუნებენ თავიანთ განწესებას, თავისებური წვლილი შეაქვთ მთლიანობის სილამაზეში და ამით ადიდებენ უფალს (8).
ეს ამონარიდები ცხადყოფს, რომ ავგუსტინე უარს იტყოდა სახეობებისა და ეკოსისტემების უაზრო განადგურებაზე. რა თქმა უნდა, ავგუსტინეც ხედავს ქმნილებას, როგორც ჩვენთვის განწესებულს, – როგორც ჩვენი ფიზიკური, ისე სულიერი კეთილდღეობისათვის. რაც შეეხება ფიზიკურს, ავგუსტინე ასე პასუხობს მათ, ვინც ამტკიცებს, რომ არ უნდა ვჭამოთ ცხოველები და მცენარეებიც კი:
უპირველეს ყოვლისა, ქრისტემ გვიჩვენა, რომ თავშეკავება ცხოველთა კვლისა და მცენარეების დაზიანებებისგან უბრალო ცრურწმენაა; იმ საფუძველზე, რომ ცხოველებს, ხეებსა და ჩვენს შორის არ არის უფლებების ერთიანობა (societatem iuris) – მან ეშმაკები ღორების კოლტში შეუშვა, ხოლო ხე უნაყოფობის გამო დაწყევლა და გაახმო. სასწაულები, რომლებიც ქრისტემ მოახდინა ადამიანებთან მიმართებაში, რომლებთანაც ჩვენ, რა თქმა უნდა, საერთო უფლებები გვაქვს, მდგომარეობდა მათ განკურნებაში და არა მოკვლაში. იგივე იქნებოდა მხეცებისა და ხეების შემთხვევაშიც, ის ერთობა რომ გვქონოდა მათთან, რომელიც თქვენ წარმოგიდგენიათ (9).
ავგუსტინეს მიერ მცენარეებისა და ცხოველების მოკვდინების ლეგიტიმურობის დადასტურება არ არის ბუნების ექსპლუატაციის მოწონების ტოლფასი. ავგუსტინე ფიქრობს, რომ ჩვენ მიერ ბუნებრივი საგნების გამოყენება უნდა შეფასდეს ადამიანური საჭიროებით და არა ადამიანის ახირებით:
თვითონ განსაჯეთ: არა მხოლოდ თქვენ უნდა იყოთ მცირედზე მომართული, არამედ თავად ღმერთი ძალიან ცოტას ითხოვს თქვენგან. ჰკითხეთ საკუთარ თავს – რამდენი მოგცათ მან და შემდეგ თქვენ აიღეთ ის, რაც გჭირდებათ; თქვენი დანარჩენი ნივთები კი იქ დევს, როგორც თქვენთვის ზედმეტი, მაგრამ სხვა ადამიანებისთვის ისინი საჭიროა. ის, რაც ჭარბია მდიდრებისთვის – აუცილებელობაა ღარიბებისთვის. თუ ზედმეტ ნივთებს ფლობთ, მაშინ იმას ისაკუთრებთ, რაც სხვისია (10).
რაც შეეხება ქმნილების მიერ ჩვენი სულიერი კეთილდღეობის მსახურებას, ავგუსტინე ამბობს:
რას ნიშნავს ეს – მისი აღსარება აღავსებს მიწასა და ცას? ღვთის აღიარებას? არა – იმას, რის მეშვეობითაც ყოველი არსება აღიარებს და ადიდებს მას. ამ საგნების სილამაზეც იმ ხმას წააგავს, რომელიც მათ ამოიღეს ღვთის სადიდებლად. ცა ღმერთს შეჰღაღადებს: „შენ ხარ ჩემი შემოქმედი, მე არ შემიქმნია ჩემი თავი“. დედამიწაც ღაღადებს: „შენ დამაფუძნე, მე არ დავფუძნებულვარ ჩემით“. როგორ ღაღადებენ ეს საგნები თაყვანისცემის დროს? ყოველ ჯერზე, როდესაც კაცები და ქალები აკვირდებიან მათ და აღმოაჩენენ სიმართლეს მათ შესახებ, ყველა არსება გთხოვთ მადლიერებას მათ მიმართ; ისინი თქვენი ხმით ყვირიან (11).
თვით არაგონიერი ქმნილებები უტყვად და გაუცნობიერებლად ადიდებენ ღმერთს და გვემსახურებიან იმით, რომ შეგნებულად განვადიდებთ ღმერთს, რაც ჩვენთვის ნამდვილი ბედნიერებაა (12). საბოლოო ჯამში, მხოლოდ რაციონალური არსებები განადიდებენ ღმერთს ამ სიტყვის სრული მნიშვნელობით:
ცხოველებს აკლიათ შინაგანი რაციონალურობა, ინტელექტუალური და გამჭრიახი გონება, რომელიც აქვთ ადამიანებს და რომლითაც ადიდებენ ღმერთს.… რატომ ვამბობთ, რომ ისინი ადიდებენ ღმერთს? ეს იმიტომ, რომ როდესაც ჩვენ ვხედავთ ამ საგნებს და ვფიქრობთ მათ შემოქმედზე, ეს უკვე ნიშნავს, რომ ყველა მათგანი ადიდებს ღმერთს (13).
მსგავსი შეხედულება აქვს ავგუსტინეს ღვთისადმი დიდების აღვლენასთან დაკავშირებით. ავგუსტინეს დიდება ესმის, როგორც „ქებით შემკული სახელი“ („clara notitia cum laude“ 14). სახელის ქონა კი მოითხოვს შეცნობას. ამრიგად, მაშინ როცა არაგონიერი ქმნილებები მოწმობენ ღვთის დიდებას, მათი ეს მოწმობა სრულდება მხოლოდ ჩვენში – მათში, ვისაც შეუძლია მისი შეცნობა და, შესაბამისად, ქება ღვთისა. აქედან გამომდინარე, ავგუსტინე თვლიდა, რომ როდესაც ჩვენ ქმნილებას ვიყენებთ, უნდა მოვერიდოთ მის შერყვნას და დაზიანებას, რამდენადაც ეს შესაძლებელია, რადგან ეს უარყოფითად აისახება როგორც მის, ისე ჩვენს უნარზე, განვადიდოთ ღმერთი.
- აქვინელი
თომა აქვინელი უფრო სისტემურად წარმოგვიდგენს იმავე ცნებებს შექმნილის მიზნებთან დაკავშირებით, რომლებსაც ვხვდებით ავგუსტინესთან. კითხვაზე, არის თუ არა მატერიალური საგნები შექმნილი ღვთაებრივი სიკეთისთვის, აქვინელი ადასტურებს:
გასათვალისწინებელია, რომ მთელი სამყარო ცალკეული ქმნილებებისგან შედგება, როგორც მთელი ნაწილებისგან. თუმცა, თუ ჩვენ გვსურს, განვსაზღვროთ რომელიმე მთლიანის (მთელის) და მისი ნაწილების მიზანი, აღმოვაჩენთ, რომ: პირველი, ცალკეული ნაწილები მათივე ქმედებისთვის არსებობს, – როგორც თვალი ხედვისთვის; მეორე – ნაკლებად კეთილშობილი ნაწილი არსებობს უფრო კეთილშობილისთვის, – მაგალითად, როგორც გრძნობა ინტელექტისთვის, გონებისთვის, ფილტვები – გულისთვის. მესამე – ყველა ნაწილი მთელის სრულყოფისთვის არსებობს, ისევე როგორც მატერია არსებობს ფორმისთვის, რადგანაც ნაწილები მთელის მატერიის მსგავსია. თუმცა ადამიანი, როგორც მთელი, არსებობს რაღაც გარე მიზნისთვის, მაგალითად, იმისთვის, რომ მან ღვთით ტკბობა შესძლოს.
ამრიგად, სამყაროს სხვა ნაწილებშიც თითოეული ქმნილება არსებობს თავისი სათანადო ქმედებისა და სრულყოფისთვის. თუმცაღა, ნაკლებად კეთილშობილი ქმნილებები უფრო კეთილშობილებისთვის არსებობენ – მსგავსად იმისა, როგორც ადამიანზე დაბლა მდგარი ქმნილებები ადამიანისთვის არსებობენ. ასევე – უფრო მეტიც, მთელი სამყარო თავისი ცალკეული ნაწილებით ღვთის მიერ ისეა მოწყობილი, როგორც მიზანი, ვინაიდან ღვთიური სიკეთე მათში წარმოდგენილია გარკვეული მიბაძვის გზით ღვთის სადიდებლად; თუმცა გონიერი არსებებისთვის ღმერთი თავისებური განსაკუთრებული მიზანია, – რომელიც იმის მიღმა მყოფობს, რისი წვდომაც მათ თავიანთი ქმედებებით შეუძლია, – [მისი] შეცნობითა და სიყვარულით. ამრიგად, აშკარაა, რომ ღვთაებრივი სიკეთე არის ყველა ხორციელი არსების მიზანი. (15)
მატერიალური ქმნილებები სრულყოფილებამდე არიან მოწესრიგებულნი, ასევე ემსახურებიან ადამიანებს და ხელს უწყობენ სამყაროს სრულყოფილებას, რაც საბოლოოდ ადიდებს ღმერთს. აქვინელი არა მხოლოდ გამოთქვამს ამ განსხვავებულ მიზნებს, არამედ აჩვენებს კიდეც, რომ ისინი არ ეწინააღმდეგებიან ერთმანეთს. ამ მონაკვეთში აქვინელი გვიჩვენებს, რომ არაგონიერი ქმნილებების შინაგანი სიკეთე არ ეწინააღმდეგება ადამიანის კეთილდღეობისათვის მათ მსახურებას ან მათ მიერ ღვთის დიდებას:
ჭეშმარიტი სიყვარულისთვის (ad veritatem amoris) საჭიროა, რომ ერთი ადამიანი მეორეს სიკეთეს უსურვებდეს იმის შესაბამისად, რაც შეიძლება იმ მეორესთვის ეს სიკეთე იყოს. ვინაიდან მავანისთვის, ვისაც სიკეთეს მხოლოდ იმიტომ ვუსურვებთ, რომ იგი [სიკეთე] ვინმესთვის გვემეტება, შემთხვევით სიყვარულს ჰგავს – ზუსტად ისე, როგორც უყვარს მას, ვინც ღვინოს დასალევად ინახავს, ან ვისაც ადამიანი საკუთარი სიამოვნებისთვის ან სარგებლობისთვის უყვარს; ანუ – შემთხვევით; არსებითად, ასეთ ადამიანს მხოლოდ საკუთარი თავი უყვარს. მაგრამ ღმერთს სურს ყოველი საგნის სიკეთე, რამდენადაც ეს მისი სიკეთეა; რადგანაც მას სურს, რომ თითოეული საგანი ან ნივთი არსებობდეს იმის შესაბამისად, თუ რამდენად სასიკეთოა იგი თავისთავად, და იმ განწესებითაც, რომ ამ საგანს სვისთვის სარგებლის მოტანა შეუძლია. ამრიგად, ღმერთის სიყვარული მიემართება როგორც შიგნით, ანუ საკუთარი თავისკენ, ისე გარეთ [სხვა საგნებისაკენ] (16).
ჯანმრთელობასთან ანალოგია უკეთ დაგვეხმარება გავიგოთ, რას ამბობს აქ აქვინელი. ჯანმრთელობა სასურველია როგორც საშუალება სხვა რამეებისათვის. მაგალითად, ჩვენ გვინდა ვიყოთ ჯანმრთელები, რათა სკოლაში ვიაროთ ან ფეხბურთი ვითამაშოთ. თუმცა, მაშინაც კი, თუ რაიმე განსაკუთრებული საქმე არ გვაქვს გასაკეთებელი, გვსურს, ვიყოთ ჯანმრთელები და არა სნეულები. გარკვეულ ვითარებაში, ჯანმრთელობა შეიძლება სამართლიანად შეეწიროს უფრო მაღალ მიზანს (როგორც ეს არის გადამდები დაავადებების მქონე ადამიანებზე ზრუნვის შემთხვევაში ხდება). ანალოგიურად, არაგონიერი არსებები არიან მიზნები, რამდენადაც მათ აქვთ თავისთავადი სიკეთე, მაგრამ ასევე ისინი არიან საშუალებები ადამიანების კეთილდღეობისთვის და ღვთის სადიდებლად.
ღვთის სიყვარული არაგონიერი არსებების მიმართ არ არის უპირობო სიყვარული, რომელიც დაიცავს ამ საგნებს ყოველგვარი ბოროტებისგან, რაც პოტენციურად არ უწყობს ხელს მათ საბოლოო სიკეთეს. როგორც აქვინელი მსჯელობს, ის, რაც უყვართ, უბრალოდ რომ ვთქვათ, უნდათ, რომ მუდამ არსებობდეს.
ვინაიდან ქმნილების სიკეთე ღვთაებრივი ნებიდან გამომდინარეობს, ამიტომ ღვთის სიყვარულის გამო, რომლითაც მას ქმნილებისთვის სიკეთე სურს, ქმნილებაში მიედინება გარკვეული სიკეთე. თუმცა, ადამიანის ნებას აღძრავს საგანში არსებული სიკეთე, საიდანაც გამომდინარეობს ის, რომ ადამიანის სიყვარული მთლიანად არ იწვევს ნივთის სიკეთეს, არამედ განაპირობებს მას მთლიანად ან ნაწილობრივ. მაშასადამე, აშკარაა, რომ ღმერთის მხრიდან ნებისმიერი სიყვარული ქმნილებებში წარმოშობს სიკეთეს; მიუხედავად ამისა, ხანდახან მის მარადიულ სიყვარულთან არ ხდება [სიკეთის] მარადიულობის თანხვედრა. სიკეთის განსხვავებულობის კვალად შეიმჩნევა ღმერთის განსხვავებული სიყვარული ქმნილების მიმართ. ის [სიყვარული] მართლაც საერთოა, რომლის მიხედვითაც “მას უყვარს ყველაფერი, რაც არსებობს”, როგორც ნათქვამია Wis. 11:25-ში (ძველი აღთქმა, სიბრძნე სოლომონისა, 11:24 „ რადგან ყოველი არსებული გიყვარს, და არც არას მოიძულებ, რაც შეგიქმნია; რომ გძულებოდა, ხომ არც შექმნიდი!“ – მთ.). შესაბამისად, ის ბუნებრივ არსებობას ანიჭებს შექმნილ საგნებს. სხვა სიყვარული კი განსაკუთრებულია, რომლის მიხედვითაც ის გონიერ არსებას ბუნების მდგომარეობაზე მაღლა აყენებს, რათა აზიაროს ღვთაებრივ სიკეთეს. ამ სიყვარულის მიხედვით, უბრალოდ რომ ვთქვათ, ღმერთი მარადიულ სიკეთეს უსურვებს თავის ქმნილებას – სიკეთეს, რომელიც თავად არის (17).
ღმერთს უყვარს ყოველი არსებული შექმნილი გარკვეული გაგებით თვითმიზნურად, რამდენადაც თავად ანიჭებს მას არსებობის სიკეთეს და მოქმედების უნარს. თუმცაღა, მიუხედავად მისი მარადიული სიყვარულისა, მას არ სურს მარადიული სიკეთეები ყველა ქმნილებისათვის. არაგონიერი არსებები განწირულნი არიან დასაღუპად და, შესაბამისად, ღვთის სიყვარული ინარჩუნებს მათ დროის შეზღუდულ მონაკვეთში, მიმართვს რა მას სამყაროს უფრო დიდი სიკეთისკენ; მას უპირველესად ისინი უყვარს როგორც საშუალება. მხოლოდ ის საგნები, რომლებიც ღმერთს უყვარს თვითმიზნურად, სათანადოდ და უპირობოდ, ისინი არიან, ვისთვისაც მას სურს მარადიული სიკეთე, რომელიც თავად არის. ამ მიზეზით, ჩვენ არ შეგვიძლია გვიყვარდეს არაგონიერი არსებები ისე, როგორც გვიყვარს პიროვნებები, რადგან სიყვარული ამ სიტყვის სრული მნიშვნელობით ნიშნავს იმის სურვილს, რომ სხვები დატკბნენ Beatific Vision-ით (თომა აქვინელი განმარტავს Beatific Vision-ს როგორც ადამიანის „საბოლოო დასასრულს“, სადაც მიიღწევა სრულყოფილი ბედნიერება – მთ.).
ნათქვამიდან ირკვევა, რომ აქვინელი წინააღმდეგი იქნებოდა ცალკეული ქმნილების უაზრო განადგურებისა, როგორც მათი თანდაყოლილი სიკეთის, ასევე მათი წვლილის გამო სამყაროში როგორც მთლიანში, რაც თავის მხრივ ღვთის მადიდებელია. ამავე დროს, აქვინელი თვლის, რომ არაგონიერი არსებები გამიზნულია ჩვენი მატერიალური და სულიერი კეთილდღეობისთვის. ისევე როგორც მისი წინამორბედი ავგუსტინე, აქვინელი ხედავს, რომ არსებობს მორალურად სწორი და არასწორი გზები ჩვენდამი დაბალი არსებების დაქვემდებარებისა. ლუკას შესახებ ქადაგებაში ის ამბობს:
ნეტარი პეტრე ამბობს: ყოველი თქვენგანი იყავით ერთმანეთის შემწე მიღებული მადლისამებრ, როგორც ქრისტეს კარგი მიმდევრები. ბრძენი კი ამბობს: „რაც უანგაროდ ვისწავლე, უშურველად ვუზიარებ“ (სიბრ. 7:13)[ უზაკველად ვისწავლე და უშურველად გავცემ, როდი დავმალავ მის სიმდიდრეს. სიბრძნე სოლომონისა, ძველი აღთქმა – მთ.) გარდა ამისა, თქვენ უნდა მიაწოდოთ დროებითი სიკეთეები სხვებს და არ შეინახოთ ისინი მხოლოდ თქვენი ნების დასაკმაყოფილებლად. მოციქული ამბობს: “მდიდრებს ამ წუთისოფელში ამცნე, რომ არ გადიდგულდნენ, ნურც მაცდურ სიმდიდრეზე დაიმედდებიან, არამედ – ცოცხალ ღმერთზე, რომელიც ყველაფერს უხვად იძლევა გასახარად“(1 ტიმ. 6:17) ფილოსოფოსი ამბობს, რომ ის სახელმწიფოებია საუკეთესო, რომლებშიც საკუთრება ეკუთვნის სხვადასვა პიროვნებას, ამ საკუთრების გამოყენება კი ერთობლივია (პოლიტიკა, წიგ. II, ლექ. 4). ბასილი ამბობს… „ადამიანებს სჩვევიათ იმის თქმა, რომ ღმერთი არ არის სამართლიანი. რატომ არ არის ღმერთი უსამართლო, როცა არათანაბრად გვინაწილებს? ის არ არის უსამართლო. მაშ, რატომ ტკბებით სიუხვით, როცა ვიღაც მათხოვრობს; სასიცოცხლო საკვების გაცემით ხომ შეგეძლოთ მიგეღოთ სიცოცხლის ჯილდო, ის კი მოთმინების გვირგვინს დაიდგამდა? განა არ ხართ თქვენ მტაცებელი იმის მითვისებით, რისი გაცემაც გევალებოდათ?ეს გაჭირვებულის პურია – რომელიც გიდევ; , შიშველის ქურთუკია – რომელსაც კარადაში ინახავ; ფეხშიშველის ფეხსაცმელია – რომელშიც იშვიათად სეირნობ; ღატაკის ფულია – რომელსაც მიწაში მალავ; ამიტომ ნაკლოვანებაც იმდენია, რამდენის გაცემაც შეგეძლოთ“ (18).
აქვინელის ქადაგების საფუძველში არის მოსაზრება, რომ ღვთის განზრახულობის შესაბამისად, დედამიწის დანიშნულებაა ყოველი ადამიანის სიცოცხლის შენარჩუნება:
ის, რაც ადამიანურ კანონს ეხება, ვერ დააკნინებს ბუნების ან ღვთის კანონს. ღვთაებრივი განგებულების მიერ დაწესებული ბუნებრივი წესრიგის მიხედვით, დაბალი [დონის – მთ.] საგნები ისეა მოწესრიგებული, რომ მათი მეშვეობით ადამიანური საჭიროებები შემსუბუქდეს. მაშასადამე, ადამიანური კანონებიდან გამომდინარე, საგნების დაყოფამ და მიკუთვნებამ შეიძლება, ხელი არ შეუშალოს ადამიანთა მოთხოვნილების შემსუბუქებას ამ სახის საგნებზე. ამ ანგარიშით ის, რაც ზოგიერთს უხვად აქვს, ბუნებრივი კანონის თანახმად, ღარიბთა სარჩოს განეკუთვნება (19).
ამ მიზეზით, განაგრძობს აქვინელი, „სხვისგან აღებული ნივთის გამოყენება უკიდურესი აუცილებლობის შემთხვევაში, მკაცრად რომ ვთქვათ, არ თავსდება ქურდობის ცნებაში, იმ სახის აუცილებლობის გამო, როგორიცაა საკუთარი თავის გადასარჩენის საჭიროება“. აქვინელი აშკარად თვლის, რომ როდესაც ჩვენ ვაგროვებთ ან ვფლანგავთ დედამიწის რესურსებს და მათგან დამზადებულ სიკეთეებს, ჩვენ ზიანს ვაყენებთ გაჭირვებულ ადამიანებს და პატივს არ ვცემთ ღვთის განზრახვებს დედამიწის გამოყენებასთან დაკავშირებით.
აქვინელი, ისევე როგორც ავგუსტინე, ქმნილებასაც უყურებს, როგორც ადამიანის სულიერი კეთილდღეობის მსახურს:
ითვლება, რომ ყველა ხორციელი არსება შექმნილია ადამიანისთვის; რომ ყველაფერი მას „ექვემდებარება“. თუმცა, ისინი ორგვარად ემსახურებიან ადამიანს: ერთის მხრივ, მისი ხორციელი ცხოვრების ბოლომდე შესანარჩუნებლად; სხვაგვარად – განავითაროს თავისი ცოდნა იმის შესახებ, რაც არის ღვთაებრივი, რამდენადაც ადამიანი „აღიქვამს ღვთის უხილავ საგნებს შექმნილი საგნების მეშვეობით“, როგორც ნათქვამია რომ. 1:20 (20) [ ვინაიდან, ქვეყნიერების დასაბამიდან, ქმნილებათა განხილვით შეიცნობა უხილავნი ღვთისა – მისი მარადიული ძალა და ღვთაებრივობა რომ. 1:20 – მთ.].
აქვინელის აზრით, ჩვენი აღქმა შექმნილი არსებების მშვენიერებისა და წესრიგის შესახებ, საბოლოო ჯამში, მიგვიყვანს ღმერთის სიყვარულსა და განდიდებასთან:
მეორეც, ეს განხილვა იწვევს ღმერთის უმაღლესი ძალით აღფრთოვანებას და შედეგად შობს ადამიანის სულში ღვთისადმი პატივისცემას. ისიც აუცილებელია, რომ შემოქმედის ძალა აღიქმებოდეს, როგორც უფრო აღმატებული, ვიდრე შექმნილი საგნები.… მესამე, ეს აზრი ღვთიური სიკეთის სიყვარულს აღძრავს ადამიანთა სულებში. რამეთუ რა სიკეთეც და სრულყოფილებაც ნაწილდება ინდივიდუალურად მრავალფეროვან ქმნილებებში, ის მთლიანად გაერთიანებულია მასში, როგორც ყოველგვარი სიკეთის წყაროში… მაშასადამე, თუ ქმნილებათა სიკეთე, სილამაზე და სიტკბო ამგვარად იზიდავს ადამიანთა სულებს; როდესაც თავად ღმერთის სიკეთის წყარო გულმოდგინედ არის შედარებული ცალკეულ ქმნილებებში გაბნეულ სიკეთის მდინარეებთან, ის თავისკენ იზიდავს ადამიანთა სრულიად ანთებულ სულებს (21).
- დასკვნა
ჩვენ ვნახეთ, რომ ლინ უაითის მტკიცება ეკოლოგიურ კრიზისში ქრისტიანობის დანაშაულის შესახებ, უსაფუძვლოა. ავგუსტინე და აქვინელი, რომლებიც, უდაოდ უდიდეს კათოლიკე თეოლოგებს შორის არიან, არ უჭერდნენ მხარს ბუნების აღვირახსნილ ექსპლუატაციას და არც ბუნების მიზნებს ზღუდავდნენ მხოლოდ კაცობრიობის მატერიალური მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებით. პირიქით, მათ იცოდნენ თითოეული სახეობის შინაგანი სიკეთე და მთლიანობაში ქმნილების სილამაზე; დაინახეს, რომ არაგონიერი არსებები უსიტყვოდ ადიდებენ შემოქმედ ღმერთს და ასევე მიგვიძღვიან ჩვენ ღმერთის სადიდებლად. მიუხედავად იმისა, რომ ისინი პრიორიტეტს ანიჭებენ ადამიანის კეთილდღეობას იმ შემთხვევებში, როდესაც არსებობს კონფლიქტი მასა და [ბუნების მთ.] სახეობას ან ეკოსისტემის შენარჩუნებას შორის, იმ მოტივით, რომ მხოლოდ ჩვენ ვართ ღვთის ხატად შექმნილნი და მარადიულობისთვის მოწოდებულნი, ისინი კატეგორიულად უარყოფენ ქმნილების უაზრო განადგურებას – იმ ქმნილებისა, რომელსაც თავად ღმერთი თვლიდა „კარგად“.
თარგმნა: ეკონომიკის დოქტორმა, ქრისტიან-სოციალისტური მოძრაობის დამფუძნებელმა მიხეილ (დავით) ადეიშვილმა
References
1.. Lynn White, Jr., “The Historical Roots of Our Ecological Crisis,” Science, 155, 3767 (March 10, 1967), 1205.
2.. “The law for how we are to pray is the law for how we are to believe.”
3.. On Genesis: A Refutation of the Manichees in On Genesis, ed. John E. Rotelle, trans. Edmund Hill (Hyde Park, NY, 2017), Bk. 1, para. 21, p. 45-46.
4.. City of God, I, pp. 461, 462.
5.. On Genesis: A Refutation of the Manichees in On Genesis, ed. John E. Rotelle, trans. Edmund Hill (Hyde Park, New York: New City Press, 1990), Bk. 1, no. 27, p. 56.
6.. Exposition of Psalm 148 in Psalms 121-150, p. 485.
7.. City of God, trans. George Wilson and J.J. Smith (New York: Random House, 1950), 383-84.
8.. Exposition of Ps. 148 in Exposition of the Psalms 121-150, p. 483.
9.. De Moribus Ecclesiae Catholicae and De Moribus Manichaeorum, http://www.ccel.org/ccel/schaff/npnf104.htm, Bk. II, c. 17, no. 54. The Latin text is found at: http://www.augustinus.it/latino/costumi/index2.htm. Space does not allow for a discussion of Augustine and Aquinas’s view on the moral treatment of animals.
10.. Exposition of Psalm 147 in Exposition of the Psalms 121-150, p. 454.
11.. Exposition of Ps. 148 in Exposition of the Psalms 121-150, p. 488.
12.. Eucharistic Prayer IV attests to our ability to articulate material creation’s silent praise: “With them [the angels] we, too, confess your name in exultation, giving voice to every creature under heaven, as we acclaim, Holy, Holy, Holy.”
13.. Exposition of Psalm 148 in Exposition of the Psalms 121-150, p. 478. See Confessions, Bk. XI, iv, 264; here Augustine attributes to non-rational creatures a voice of sorts, insofar as they “speak” to us of God by witnessing to his existence and attributes.
14.. St. Augustine, Contra Maximinum hæreticum Arianorum episcopum, II.13.
15.. Summa Theologiae I, q. 65, a. 2
16.. Summa Contra Gentiles I, c. 91.
17.. Summa Theologiae I-II, q. 110, a. 1.
18.. “Homo quidam erat dives,” 16.
19.. Summa Theologiae II-II, q. 66, a. 7.
20.. Summa Theologiae Supplement, q. 91, a. 1.
21.. Summa Contra Gentiles II, c. 2.
