მუსლიმი მესხები, რომლებიც შეცდომით თურქ მესხებად არიან მოხსენიებული, წარმოადგენენ რთული ისტორიისა და განსხვავებული კულტურული იდენტობის მქონე ეთნიკურ ჯგუფს, რომელიც ყოფილი საბჭოთა კავშირის რეპრესიული დეპორტაციის მსხვერპლი აღმოჩნდა. აღნიშნულის შედეგად, საქართველოს მესხეთის რეგიონიდან წარმოშობილი პირები დღემდე დგანან რეინტეგრაციასა და რეპატრიაციასთან დაკავშირებული გამოწვევების წინაშე.
საკითხის აქტუალურობა განპირობებულია იმით, რომ შესაბამისი კანონმდებლობის არსებობისა და მისი პრაქტიკაში განხორციელების მცდელობის მიუხედავად, დეპორტირებული მუსლიმი მესხების წინაშე ინტეგრაციის, მოქალაქეობის, კულტურის შენარჩუნებისა და სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების თვალსაზრისით ჯერ კიდევ გადაულახავი ბარიერები არსებობს. პლურალისტური საზოგადოების განვითარებისათვის აუცილებელია, რომ მასში მონაწილეობის შესაძლებლობა ჰქონდეთ ეთნიკურ უმცირესობებსაც, რისი უზრუნველყოფაც შესაძლებელია სხვადასხვა აქტორის გაძლიერებითა და ურთიერთთანამშრომლობით. განსახილველი თემა თანამედროვე საქართველოში მივიწყებულია, რაც გამოსწორებას საჭიროებს.
წინამდებარე სტატიის მიზანია მუსლიმი მესხების საკითხთან დაკავშირებული გამოწვევების განხილვა, არსებული პოლიტიკის ხარვეზების განსაზღვრა და რეკომენდაციების შემუშავება, რომლებიც ხელს შეუწყობს მათ რეინტეგრაციას, სოციალურ-ეკონომიკურ განვითარებასა და ასიმილაციის რისკების შემცირებას. ისტორიული, სამართლებრივი, სოციალური და კულტურული ფაქტორების, ასევე არსებული პოლიტიკის შესწავლით, სტატია მიზნად ისახავს, ნათელი მოჰფინოს მუსლიმი მესხების სპეციფიკურ საჭიროებებსა და მოწყვლადობას. ქმედითი პოლიტიკისა და რეკომენდაციების შემოთავაზებით, წინამდებარე სტატია მცირედ წვლილს შეიტანს მიმდინარე დიალოგსა და ძალისხმევაში, რომელიც მიმართულია არსებული პრობლემის გადაჭრისაკენ.
სტატიის ფარგლებში განხილულია ის ისტორიული ფონი, რომელმაც განაპირობა მუსლიმი მესხების წინაშე არსებული გამოწვევები. ამასთან, გაანალიზებულია მოქმედ კანონმდებლობაში არსებული ხარვეზები და მათი პრაქტიკაში რეალიზებისას წარმოშობილი პრობლემები, რომელთა აღმოსაფხვრელადაც სტატიის ბოლოს შემოთავაზებულია ავტორისეული პრობლემის გადაჭრის ალტერნატიული გზები და რეკომენდაციები.
1. პრობლემის ანალიზი
1.1 ისტორიული ფონი
მესხეთის ისტორიული რეგიონი, რომელიც სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში მდებარეობს და დაყოფილია თურქეთსა და საქართველოს შორის, მეთვრამეტე საუკუნემდე ძირითადად ქართველი მოსახლეობისაგან შედგებოდა, თუმცა ამ პერიოდიდან იწყება სხვადასხვა ეროვნების ადამიანების ჩასახლების პროცესი. მაგალითად, 1828-1829 წლებში რუსეთ-ოსმალეთის ომის შედეგად, მესხეთის რეგიონში ჩასახლება დაიწყეს სომხებმა და თურქებმა, რომლებიც მეცხრამეტე საუკუნის ბოლოსთვის მესხეთის უდიდეს თემად იქცნენ.[1] ამგვარმა მრავალფეროვანმა გარემომ, მუდმივმა სოციალურმა და დემოგრაფიულმა ცვლილებებმა ადგილობრივი მკვიდრი მოსახლეობის სეგრეგაცია ან ასიმილაცია განაპირობა.
მესხების რელიგიის ცვლილება დაკავშირებულია შუა საუკუნეების ოსმალეთის დაპყრობებთან, რომლის შედეგადაც არჩევანის წინაშე დამდგარმა მიწათმფლობელებმა მიწების შენარჩუნების მიზნით, ისლამი მიიღეს, რამაც შემდგომში მისი მთელ რეგიონში გავრცელება გამოიწვია. 1921 წლის თებერვალში, საქართველოში საბჭოთა წყობილების დამყარების შემდეგ, მუსლიმი მესხები „თურქულენოვან ეროვნულ უმცირესობად“ გამოაცხადეს და მათი იძულებითი ასიმილაციის პროცესი დაიწყეს. შეიძლება ითქვას, რომ მესხეთის რეგიონში ერთმანეთს დაუპირისპირდა თურქეთისა და საბჭოთა კავშირის ინტერესები. თურქეთს რეგიონის მისაკუთრება სურდა იმ მოტივით, რომ იქ მცხოვრებ მოსახლეობას თავის ეროვნულ უმცირესობად მიიჩნევდა, ხოლო საბჭოთა კავშირი, იმავე იდეოლოგიის გაზიარებით, ცდილობდა ადგილობრივი მოსახლეობისაგან ტერიტორიის გაწმენდას. 1942-1944 წლებში დაძაბულობამ კულმინაციურ მომენტს მიაღწია,[2] რაც გამოიხატა ანტისაბჭოთა გამოსვლების ხელოვნური შთაბეჭდილების შექმნით და, საბოლოოდ, 1944 წლის 15 ნოემბერს სამხრეთ საქართველოდან ათეულობით ათასი ადამიანის შუა აზიის რესპუბლიკებში გადასახლებით დასრულდა.[3] 1944 წლის 24 ივლისს №7895 წერილით ლავრენტი ბერია სტალინს ატყობინებდა, რომ სახელმწიფო საზღვრების დაცვის გაუმჯობესების მიზნით, მიზანშეწონილად მიაჩნდა ახალციხის, ახალქალაქის, ბოგდანოვკის, ადიგენისა და ასპინძის რაიონებიდან და აჭარის ზოგიერთი სოფსაბჭოდან გაესახლებინათ თურქების, ქურთებისა და ხემშინების 16,700 კომლი.[4] მართალია, 50-იანი წლების ბოლოს, სტალინის გარდაცვალების შემდეგ, საბჭოთა კავშირში დევნილი ხალხების რეაბილიტაციისა და რეპატრიაციის პროცესი დაიწყო, თუმცა მუსლიმ მესხებს ეს არ შეხებია. უფრო მეტიც, 80-იან წლებში ისინი კვლავ გახდნენ დევნის მსხვერპლნი, რაც განპირობებული იყო მათ წინააღმდეგ ცენტრალურ აზიაში განხორციელებული ეთნიკური ძალადობით.[5] შეიძლება ითქვას, რომ მრავალი დევნის შემდეგ, უმეტესად აზერბაიჯანსა და რუსეთში დასახლებული მუსლიმი მესხებისათვის, თავდაპირველად რთული აღმოჩნდა ადგილობრივებთან ინტეგრაცია, თუმცა იქიდან გამომდინარე, რომ მათი უკან დაბრუნების მცდელობა რამდენჯერმე უშედეგოდ დასრულდა,[6] ისინი იმდენად მარტივად შეეგუვნენ ახალ ყოფას, რომ გაჩნდა კითხვა, თუ რამდენად შეძლებდნენ ქართულ კულტურასა და ღირებულებებთან კავშირის შენარჩუნებას.
აღნიშნული გამოწვევის საპასუხოდ, 2007 წლის 11 ივლისს მიღებულ იქნა კანონი,[7] რომელსაც უნდა უზრუნველყო მუსლიმი მესხების უკან დაბრუნება, მათთვის რეპატრიანტის სტატუსის მინიჭება და მათი რეინტეგრაციის პროცესის ხელშეწყობა. თუმცა საკითხი, თუ რამდენად ეფექტიანი აღმოჩნდა იგი, მომდევნო თავში იქნება განხილული.
1.2 მოქმედი კანონმდებლობა და პრაქტიკა
1996 წლის 14 ივლისს საქართველომ ევროპის საბჭოს წევრობისთვის შეიტანა განაცხადი, რის საფუძველზეც 1999 წელს ეროვნულ კანონმდებლობასთან დაკავშირებით აიღო ვალდებულება, რომ ორგანიზაციაში გაწევრიანებიდან 2 წლის ვადაში მიიღებდა საკანონმდებლო ბაზას, რომელიც დეპორტირებულ მესხ მოსახლეობას რეპატრიაციისა და ინტეგრაციის შესაძლებლობას მისცემდა და ამასთან, გაითვალისწინებდა მათთვის საქართველოს მოქალაქეობის მიღების შესაძლებლობას. აღნიშნული პროცესი უნდა დაწყებულიყო გაწევრიანებიდან 3 წელში, ხოლო უნდა დასრულებულიყო 12 წელიწადში.[8]
2002 წლის 8 ივლისს ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეის მიერ რეზოლუციისათვის გამოცემულ შუამდგომლობაში აღნიშნულია, რომ საქართველოს მიერ აღებული ვალდებულების შესრულების პროცესი გაჭიანურდა, ვინაიდან მუსლიმ მესხებს არ მიეცათ უკან დაბრუნებისა და რეპრესიების მსხვერპლის სტატუსით სარგებლობის შესაძლებლობა.[9]
მოგვიანებით, ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეის მიერ 2005 წელს გამოცემულ N1428 რეზოლუციაში აღნიშნულია, რომ მესხთა სოციალური და დემოგრაფიული მდგომარეობის შესახებ არ არსებობს ზუსტი მონაცემები და, ამასთან, გამოხატულია შეშფოთება მათი მდგომარეობის შესახებ კრანსნოდარის მხარეში.[10] შეიძლება ითქვას, რომ აღნიშნული რეზოლუციის საფუძველზე გამოიკვეთა როგორც საქართველოს, ისე რუსეთის ფედერაციის წინაშე არსებული გამოწვევები, კერძოდ, შესაბამისი სამართლებრივი რეგულირების არარსებობამ განაპირობა საქართველოში მუსლიმი მესხების რეინტეგრაციისა და რეპატრიაციის გართულება, ხოლო რუსეთის ფედერაციაში დეპორტირებულ პირთა დე ფაქტო მოქალაქეობის არმქონეებად მიჩნევამ მათი პოლიტიკური, ეკონომიკური და სოციალური დაუცველობა გამოიწვია.
საბოლოოდ, საქართველომ, მართალია, დაგვიანებით, თუმცა მაინც შეასრულა ევროპის საბჭოში გაწევრიანებისას აღებული ვალდებულება და 2007 წლის 11 ივლისს მიიღო კანონი „ყოფილი სსრკ-ის მიერ XX საუკუნის 40-იან წლებში საქართველოს სსრ-იდან იძულებით გადასახლებულ პირთა რეპატრიაციის შესახებ“. აღნიშნული კანონით შეიქმნა ერთგვარი სამართლებრივი ჩარჩო, რომელსაც უნდა უზრუნველეყო ეტაპობრივი რეპატრიაცია ისტორიული სამართლიანობის აღდგენისა და ნებაყოფლობითი დაბრუნების პრინციპის საფუძველზე.[11] ამ მიზნით, კანონში გათვალისწინებულ იქნა რეპატრიანტის სტატუსის მოპოვების პროცედურები, მისი შეჩერებისა და შეწყვეტის საფუძვლები და რეპატრიანტისათვის საქართველოს მოქალაქეობის მიღების შესაძლებლობა. როგორც წესი, სახელმწიფოში ძირეული ცვლილების განხორციელება და კონკრეტული „ნაცრისფერი სივრცის“ ამოვსება სამართალშემოქმედებითი პროცესით იწყება, რაც მიუთითებს იმაზე, რომ საქართველოს მიერ მიღებული კანონი ნამდვილად წინგადადგმული ნაბიჯი იყო მუსლიმი მესხების დაბრუნებისა და რეინტეგრაციის ხელშესაწყობად. მიუხედავად აღნიშნულისა, მხოლოდ კანონის მიღება არ არის საკმარისი სახელმწიფოს მიერ საერთაშორისო დონეზე აღებული ვალდებულების შესასრულებლად და გარკვეული ურთიერთობის დასარეგულირებლად, არამედ აუცილებელია შესაბამისი პოლიტიკის შემუშავება და კონკრეტული ზომების მიღება მისი პრაქტიკაში ეფექტური განხორციელების მიზნით. იმისათვის, რომ განისაზღვროს, თუ რამდენად იძლეოდა განსახილველი კანონი და პრაქტიკა დასახული მიზნის მიღწევს შესაძლებლობას, აუცილებელია გაანალიზდეს ევროპის საბჭოს ფარგლებში განხორციელებული მონიტორინგის საფუძველზე საპარლამენტო ასამბლეის მიერ მიღებული რეზოლუციები. მათ შორისაა, 2010 წლის 24 ივნისის რეზოლუცია, რომელშიც, უპირველესად, გაკრიტიკებულ იქნა კანონის მიერ რეპატრიაციის მსურველ პირთათვის განცხადების წარსადგენად 2009 წლის 1 იანვრამდე დადგენილი ვადა,[12] ვინაიდან იგი ზღუდავდა შესაბამისი ფორმის შევსებისა და დოკუმენტაციის შეგროვებისათვის საჭირო პერიოდს. იმავე რეზოლუციაში აღნიშნულია, რომ დადგენილი ვადა ორჯერ გადაწიეს და საბოლოოდ განსაზღვრეს 2010 წლის 1 იანვარი, რაც შესაძლოა, წინგადადგმულ ნაბიჯად შეფასდეს. მიუხედავად გამარტივებული პროცედურების დაწესებისა და განმცხადებელთა ხელშეწყობისა, რაც გამოიხატებოდა ხარვეზის დადგენის შემთხვევაში, მის გამოსასწორებლად 4-თვიანი ვადის უზრუნველყოფით,[13] სულ შეტანილ იქნა 5806 განცხადება, იმაზე ნაკლები, ვიდრე მესხური ორგანიზაციები ვარაუდობდნენ.[14]
მართალია, საქართველომ უზრუნველყო დეპორტირებული მესხების რეპატრიაცია, თუმცა საინტერესოა, რამდენად შეძლო მათი რეინტეგრაცია და წარსულ კულტურასთან კავშირის აღდგენა. მიუხედავად სამართლებრივი გარანტიების არსებობისა, უმეტესობა რეპატრიანტის სტატუსის მქონე პირს არ მიუღია საქართველოს მოქალაქეობა, რაც ართულებს მათთვის სასიცოცხლო მნიშვნელობის, მაგალითად, ჯანდაცვის, სერვისებთან ხელმისაწვდომობას.[15] აღნიშნულმა პრობლემამ ყველაზე კარგად იჩინა თავი COVID-19 პანდემიის დროს, ვინაიდან მუსლიმ მესხთა უმეტესობას არ ჰქონდა ფინანსური სახსრები მკურნალობის ხარჯების სრულად დასაფარად.[16] გარდა ინფექციური დაავადებების მკურნალობასთან დაკავშირებული გამოწვევებისა, ჯანდაცვის ხელმისაწვდომობისას შესაბამისი ბარიერების წინაშე შეიძლება დადგნენ ორსული ქალები, ბავშვები და სხვა მოწყვლად ჯგუფებს მიკუთვნებული პირები, რომელთა კონსულტაციებიც და მკურნალობაც დიდ ხარჯებთანაა დაკავშირებული. ამგვარი პრობლემების განმაპირობებელი არის ის, რომ რეპატრიანტის სტატუსი არის მხოლოდ აღიარება იმისა, რომ პირი უსამართლოდ გადაასახლეს. მისი მფლობელი პირები ვერ სარგებლობენ ისეთივე დაცვის სამართლებრივი რეჟიმით, როგორითაც საქართველოს მოქალაქეები. პრობლემა არსებობს ქართულ ენაზე განათლების მიღებასთან დაკავშირებითაც. ამასთან, დაბრუნებულ მესხებს შეეძინათ შვილები, რომლებსაც მოქალაქეობის არქონის გამო ვერ მიანიჭეს პირადი ნომერი. მათ უმეტესობას სურს იმსახუროს სახელმწიფოს სამხედრო შენაერთებში, თუმცა ეს საკითხიც პრობლემურია. გარდა სამართლებრივი და პოლიტიკური სირთულეებისა, მესხების რეინტეგრაციას აფერხებს ადგილობრივ საზოგადოებაში არსებული დისკრიმინაციული განწყობაც, რაც პროვოცირებულია დაბრუნებულ პირთა რელიგიით. მაგალითად, 2021 წლის 11 იანვარს „Facebook“-ის სოციალურ ქსელში გავრცელდა დეზინფორმაცია, რომლის მიხედვითაც მუსლიმი მესხები ჯიჰადს აცხადებდნენ, თურქები კი სამცხე-ჯავახეთის მიტაცებას ცდილობდნენ.[17]
დასახელებული გამოწვევები მუსლიმი მესხების წინაშე არსებული გამოწვევების არასრული ჩამონათვალია, რაც განპირობებულია იმით, რომ სახელმწიფო მათ უსაფრთხოების პრიზმიდან უყურებს. შეიძლება ითქვას, რომ დაბრუნებულ ქართველებს არ აქვთ სხვა სამშობლო, თუმცა, მიუხედავად მოლოდინისა, სათანადოდ არც სამშობლოში უღებენ კარს.
2. პრობლემის გადაჭრის ალტერნატიული გზები
2.1 საკანონმდებლო მიმართულებით არსებული ხარვეზების გამოსწორება
აუცილებელია, რომ საქართველოს სამხრეთ ნაწილში დაბრუნებული დეპორტირებული მესხების ინტეგრაციაზე ზრუნვა საკანონმდებლო ბაზის განახლებით, არსებული ხარვეზების გამოსწორებითა და ახალი რეგულაციების შემოღებით დაიწყოს. ამისათვის, უპირველესად, უნდა მოხდეს მათი სამართლებრივი აღიარება და დაცვა, რაც გამოიხატება იმით, რომ მუსლიმი მესხები კანონმდებლობით გათვალისწინებულ უნდა იქნეს, როგორც ეთნიკური და რელიგიური უმცირესობის ჯგუფი. ამასთან, სახელმწიფომ უნდა შეასრულოს მასზე დაკისრებული პოზიტიური ვალდებულება და შექმნას მათი რელიგიისა და კულტურის თავისუფლად გამოხატვისათვის საჭირო დაცვის გარანტიები. რეკომენდებულია, რომ ამგვარი გარანტიების უგულებელყოფის შემთხვევაში, არსებობდეს სათანადო რეაგირების მექანიზმი, რომელიც პრევენციულად აკრძალავს რელიგიური ან ეთნიკური ნიშნით დისკრიმინაციას და დარღვევისათვის გაითვალისწინებს მკაცრ სასჯელს, აღსრულების უზრუნველმყოფი ეფექტური ღონისძიებებით.
დაბრუნებული მესხების წინაშე მდგარ ერთ-ერთ მთავარ ბარიერს წარმოადგენს საქართველოს მოქალაქეობის არქონა, რაც ართულებს მათი სათანადო დაცვის უზრუნველყოფასა და უფლებებით სრულად სარგებლობის შესაძლებლობას. ამრიგად, მუსლიმი მესხებისათვის უნდა ჩამოყალიბდეს გამარტივებული მოქალაქეობის მიღების პროცედურები. აღნიშნული შესაძლებელია იმგვარად, რომ მკაფიოდ განისაზღვროს მოქალაქეობის მიღებისათვის საჭირო კრიტერიუმები, წარმოსადგენი დოკუმენტაცია და განცხადების შეტანის წესები.
მნიშვნელოვან გამოწვევას წარმოადგენს მუსლიმი მესხების განათლების საკითხიც. აუცილებელია, რომ ადგილობრივებს ჰქონდეთ წვდომა ხარისხიან განათლებაზე როგორც მათ მშობლიურ, ისე ეროვნულ ენაზე. მათთვის თავდაპირველად უნდა შემუშავდეს გამარტივებული პროგრამა, რომელიც კონკრეტულ საჭიროებებს უპასუხებს. მხოლოდ ამგვარი პროგრამის გავლისა და სახელმწიფო ენის ათვისების შემდეგ არის შესაძლებელი ყველასათვის ერთნაირი სასწავლო გეგმის შემუშავება და განათლების თვალსაზრისით, ეროვნული უმცირესობების უმრავლესობასთან გათანაბრება.
ამასთან, აუცილებელია, რომ საკანონმდებლო დონეზე შეიქმნას მუსლიმი მესხების სოციალური, ეკონომიკური და კულტურული უფლებების დაცვის ეფექტური მექანიზმები, რომლებიც მეტწილად სახელმწიფოს მიერ არჩეულ პოლიტიკურ მიმართულებას უკავშირდება და, შესაბამისად, მომდევნო თავში იქნება განხილული.
2.2 პოლიტიკური მიმართულების ცვლილება და ცნობიერებაზე ზრუნვა
მუსლიმი მესხების სრული ინტეგრაციისა და გაძლიერებისათვის, აუცილებელია სახელმწიფოს მიერ არჩეული პოლიტიკური მიმართულების გადახედვა და საზოგადოების ცნობიერებაზე ზრუნვა, რაც ინკლუზიური და ინფორმირებული გარემოს ჩამოყალიბების შედეგად მიიღწევა.
რეკომენდებულია სამთავრობო დონეზე პოლიტიკური სტრატეგიის შემუშავება, რომელშიც დეტალურად, შესაბამისი პერიოდების მიხედვით, განსაზღვრული იქნება განსახორციელებელი ღონისძიებები. ამასთან, სასურველია, შემუშავდეს სამოქმედო გეგმა, რომელშიც გაიწერება სტრატეგიით განსაზღვრული ღონისძიებების განხორციელებისათვის საჭირო მექანიზმები, პასუხისმგებელი ორგანოები ან/და პირები, შესაძლო რისკები და მათი მინიმალიზაციის ალტერნატიული გზები. აღნიშნული სტრატეგია და სამოქმედო გეგმა იმგვარად უნდა იყოს ჩამოყალიბებული, რომ ითვალისწინებდეს მუსლიმი მესხების კულტურულ, რელიგიურ, სოციალურ, ეკონომიკურ და პოლიტიკურ უფლებებს. სტატიის მიზნებისათვის, მიზანშეწონილია, დეტალურად იქნეს განხილული თითოეული უფლების გარანტირებისათვის აუცილებელი მექანიზმები. კულტურული და რელიგიური უფლებების დაცვა გულისხმობს, რომ სახელმწიფომ მხარი უნდა დაუჭიროს მუსლიმ მესხთა სალოცავი ობიექტების, მეჩეთების მშენებლობა-განახლებასა და ისეთი კულტურული დაწესებულებების შექმნას, რომლებიც დააკმაყოფილებს მათ საჭიროებებს. რაც შეეხება ეკონომიკური განვითარების ხელშეწყობას, მასში მოიაზრება მუსლიმი მესხების დასაქმების წახალისება და მათთვის სოციალური დაცვის პროგრამების შემუშავება. აღნიშნული მჭიდროდ არის დაკავშირებული მათი მოქალაქეობის საკითხთან, ვინაიდან იმისათვის, რომ ისარგებლონ სახელმწიფოს მიერ შემოთავაზებული დახმარებით, საჭიროა, სარგებლობდნენ საქართველოს მოქალაქისათვის განსაზღვრული დაცვის სამართლებრივი რეჟიმით. სოციალური განვითარების თვალსაზრისით კი, რეკომენდებულია მუსლიმ მესხებსა და სხვა თემებს შორის დიალოგის გაძლიერება, რაც ხელს შეუწყობს კულტურათაშორის დიალოგსა და დაახლოებას.
სტრატეგიაში განსაზღვრული ღონისძიებების ეფექტური განხორციელება ვერ იქნება რეალიზებადი, თუკი საზოგადოებაში ამისათვის არ იქნება სათანადო მზაობა. ამრიგად, აუცილებელია, ერთი მხრივ, მუსლიმი მესხების, ხოლო მეორე მხრივ, საზოგადოების სხვა თემების ცნობიერების ამაღლებაზე ზრუნვა. მუსლიმი მესხებისათვის აუცილებელია იმის გააზრება, რომ ისინი იმყოფებიან სამშობლოში, სადაც საზოგადოება მათ მიმართ ტოლერანტულად და თანაგრძნობით არის განწყობილი. სხვა თემებმა კი უნდა გააცნობიერონ, რომ მუსლიმი მესხები, რომლებმაც მძიმე ცხოვრება გამოიარეს, არიან მათი თანამემამულეები და ამრიგად, დაუშვებელია მათ მიმართ რაიმე სახის დისკრიმინაცია.
3. რეკომენდაციები
მუსლიმი მესხები, რომლებიც ორჯერ გახდნენ დეპორტაციის მსხვერპლნი და დადგნენ მძიმე ისტორიული რეალობის წინაშე, ათეულობით წლების შემდეგ, ხსნას თავიანთ სამშობლოში ეძებენ, თუმცა როგორც სახელმწიფოსაგან, ისე საზოგადოებისაგან მომდინარე მიზეზების გამო, მათ არ აქვთ სრული ინტეგრაციისა და გაძლიერების შესაძლებლობა. წინამდებარე თავში, რეკომენდაციების სახით, განხილული იქნება სტატიის ფარგლებში შემოთავაზებული პრობლემის გადაჭრის ალტერნატიული გზების განხორციელებისათვის საჭირო მექანიზმები.
უპირველესად, იმისათვის, რომ მოხდეს საკანონმდებლო ბაზის დახვეწა, რეკომენდებულია საკითხის ინიცირება. თანამედროვე საქართველოში მუსლიმი მესხების თემა მივიწყებულია მაშინ, როცა მათ წინაშე არსებული გამოწვევები უნდა განიხილებოდეს ღიად, დაინტერესებულ მხარეთა მონაწილეობით. ამრიგად, სასურველია, რომ დიალოგის ფორმატში მოხდეს მთავრობას, არასამთავრობო სექტორს, თავად მუსლიმ მესხებსა და საზოგადოების სხვა წევრებს შორის იდეების გაცვლა და მზადყოფნის გამოხატვა. ამგვარად შეკავშირებული სხვადასხვა აქტორის მონაწილეობით შესაძლებელი იქნება არა მხოლოდ საკანონმდებლო დონეზე განსახორციელებელი ცვლილებების განსაზღვრა, არამედ სტრატეგიისა და ეფექტური სამოქმედო გეგმის შემუშავება.
მეორე რეკომენდაცია, რომელიც უნდა იქნეს გაზიარებული სახელმწიფოს მიერ, დაკავშირებულია მუსლიმი მესხების კულტურულ და რელიგიურ განვითარებასთან. ადგილობრივ დონეზე უნდა მოხდეს ისეთი ინიციატივების წახალისება, რომლებიც უზრუნველყოფს მათი კულტურული მემკვიდრეობის, ენის, ტრადიციებისა და წეს-ჩვეულებების შენარჩუნებას. ამ მიზნით, სასურველია, შეიქმნას კულტურული ცენტრები ან სათემო სივრცეები, სადაც მუსლიმ მესხებსა და სხვა თემებს შორის შედგება ინტერკულტურული დიალოგი. იმისათვის, რომ სახელმწიფომ შეასრულოს მასზე დაკისრებული პოზიტიური ვალდებულება და მუსლიმ მესხებს მისცეს რელიგიური აღმსარებლობით მშვიდობიანი სარგებლობის შესაძლებლობა, ხელი უნდა შეუწყოს მათი სალოცავი ადგილების ინფრასტრუქტურულ განვითარებასა და, საჭიროების შემთხვევაში, ისლამური საგანმანათლებლო დაწესებულებების ჩამოყალიბებას.
კულტურული და რელიგიური იდენტობის შენარჩუნებასთან ერთად, არანაკლებ მნიშვნელოვანია მუსლიმი მესხების განათლებაზე ზრუნვა. რეკომენდებულია, მათ სახელმწიფო ენაზე განათლების მიღების შესაძლებლობა მიეცეთ ეტაპობრივად, რაც გულისხმობს იმას, რომ მათთვის, თავდაპირველად, შეთავაზებულ უნდა იქნეს გამარტივებული ორენოვანი სასწავლო პროგრამა, რომლის წარმატებით ათვისების შემდეგაც ექნებათ წვდომა სტანდარტულ პროგრამებზე. იმისათვის, რომ მუსლიმ მესხებს ჰქონდეთ თანაბარი წვდომა ხარისხიან განათლებაზე, მათ კვოტირებულად უნდა შესთავაზონ გარკვეული რაოდენობის სასწავლო გრანტები, სტიპენდიები და სხვა სახის შეღავათები.
რაც შეეხება მუსლიმი მესხების სოციალურ-ეკონომიკური გაძლიერების საკითხს, რეკომენდებულია მათთვის ფინანსური რესურსების, მაგალითად, მიკროკრედიტებისა და შეღავათიანი სესხები მიცემა, რათა საკუთარი წვლილი შეიტანონ ადგილობრივი ბიზნესის განვითარებაში. გარდა აღნიშნულისა, მნიშვნელოვანია მათი უზრუნველყოფა მეწარმეობასა და ბიზნესის წარმოებასთან დაკავშირებული ტრენინგებით. ამასთან, სასურველია, რომ სახელმწიფომ სამხრეთ საქართველოში მიიზიდოს კერძო ინვესტორები, რაც გაზრდის მუსლიმი მესხებისათვის დასაქმების შესაძლებლობას. სოციალური დაცვის თვალსაზრისით, სახელმწიფომ მათ უნდა შესთავაზოს ისეთივე სოციალური ბენეფიტები, როგორებითაც სარგებლობენ საქართველოს მოქალაქეობის მქონე პირები. აღნიშნულიდან კი გამომდინარეობს კიდევ ერთი რეკომენდაცია, რომ სახელმწიფომ მუსლიმი მესხებისათვის უზრუნველყოს საქართველოს მოქალაქეობის გამარტივებული წესით მიღებისათვის საჭირო სამართლებრივი გარანტიები და მათი პრაქტიკაში რეალური განხორციელება.
ყველა ზემოდასახელებული რეკომენდაციის გაზიარებისათვის აუცილებელია გარკვეული ტექნიკური და პროცედურული ზომების მიღება. უპირველესად, საჭიროა საზოგადოების ცნობიერებაზე ზრუნვა, რაც შესაძლებელია ეფექტური საინფორმაციო კამპანიებით. მეორე, მნიშვნელოვანია სხვადასხვა აქტორს შორის ურთიერთთანამშრომლობის გაზიარება. აღნიშნული გულისხმობს, რომ ორგანიზებულ უნდა იქნეს ისეთი სახის დისკუსიები, სადაც ღიად იქნება განხილული მუსლიმი მესხების წინაშე არსებული თანამედროვე გამოწვევები და მათი გადაჭრის გზები. ამასთან, უნდა განხორციელდეს კულტურათაშორისი ღონისძიებები იმისათვის, რომ საზოგადოებაში გაქრეს სტერეოტიპებისა და სტიგმების შედეგად ჩამოყალიბებული შიში მათი თანამემამულეების მიმართ; და მესამე, საჭიროა, გაძლიერდეს მონიტორინგის სისტემა, კერძოდ, უნდა ხდებოდეს სახელმწიფოს მიერ განხორციელებული ღონისძიებების მუდმივი შეფასება და იმ სფეროების იდენტიფიცირება, რომლებიც გაუმჯობესებას ან შემდგომ მხარდაჭერას საჭიროებს.
დასკვნა
წინამდებარე სტატიის ფარგლებში განხილული საკანონმდებლო ხარვეზებისა და პრაქტიკული პრობლემების საფუძველზე, შესაძლოა, გაკეთდეს დასკვნა, რომ მუსლიმი მესხები, რომელთა ერთადერთი სამშობლო საქართველოა, თავიანთივე ქვეყანაში აწყდებიან სხვადასხვა სახის ბარიერებს, რომლებიც აფერხებს მათ ინტეგრაციასა და გაძლიერებას. ფინანსური, სამართლებრივი, კულტურული და პოლიტიკური გამოწვევების რაოდენობა, მუსლიმი მესხების მიმართ დისკრიმინაციული და სტიგმატიზებული მოპყრობა სულ უფრო იზრდება, რაც განპირობებულია იმით, რომ არ არსებობს მათი დაცვის სამართლებრივი გარანტიები. სახელმწიფო, ეროვნულ უსაფრთხოებაზე აპელირებით, თავს იკავებს ისაუბროს მოწყვლადი ჯგუფის გარშემო არსებული პრობლემების შესახებ და დასახოს გზები მათი მინიმალიზაციისათვის. სამშობლოში დაბრუნებული მესხების ყოფა კი დღითიდღე მძიმდება, რაც სხვადასხვა აქტორის მხრიდან სათანადო რეაგირებას საჭიროებს.
საბოლოოდ, შესაძლებელია, ითქვას, რომ მუსლიმ მესხებს ადგილობრივ დონეზე სრული რეინტეგრაციისათვის ესაჭიროებათ საქართველოს მოქალაქეობა იმისათვის, რომ ისარგებლონ ისეთივე დაცვის სამართლებრივი რეჟიმით, როგორითაც სარგებლობენ მათი თანამემამულეები. მათთვის მოქალაქეობის გამარტივებული წესით მინიჭება, დაინტერესებულ მხარეთა შორის თანამშრომლობა და საინფორმაციო კამპანიების განხორციელება შესაძლებელს გახდის სტატიის ფარგლებში განხილული სხვა რეკომენდაციების გაზიარებას და ამ გზით მუსლიმი მესხების ინტეგრაციისა და გაძლიერების ხელშეწყობას.
ბიბლიოგრაფია
მარკოზია, ქრისტინე. ვინ არიან მუსლიმი მესხები?. თბილისი: სოციალური სამართლიანობის ცენტრი, 2023.
საქართველოს კანონი „ყოფილი სსრკ-ის მიერ XX საუკუნის 40-იან წლებში საქართველოს სსრ-იდან იძულებით გადასახლებულ პირთა რეპატრიაციის შესახებ“. სსმ. 11 ივლისი 2007.
TV9NEWS. „მკურნალობაში კოლოსალურ თანხებს გვახდევინებენ – მუსლიმი მესხები სამშობლოში უფლებების გარეშე“. გამოქვეყნებულია 18 მარტი, 2021. https://shorturl.at/kHJU9.
უმაროვ-გოზალიშვილი, ხალილ. მესხთა ტრაგედია. თბილისი: კავკასიური სახლი, 2005.
Fact Checker. „დეზინფორმაცია: მუსლიმი მესხები ჯიჰადს გვიცხადებენ, თურქეთი კი სამცხე-ჯავახეთის მიტაცებას ცდილობს“. გამოქვეყნებულია 11 იანვარი 2021. https://shorturl.at/beEU4.
ქამუშაძე, გიგა. 1944 წელს მესხეთიდან გადასახლებულთა ისტორიის რამდენიმე საკითხი. თბილისი: ქართული მემკვიდრეობა, 2005.
ჯანიაშვილი, ლავრენტი. 1944 წელს სამხრეთ საქართველოდან გასახლებულთა ეთნოისტორიული პრობლემები. თბილისი: ენა და კულტურა, 2006.
Council of Europe, The situation of the deported Meskhetian population. Strasbourg, 2005.
Council of Europe. Committee on the Honouring of Obligations and Commitments by Member States of the Council of Europe (Monitoring Committee) Honouring of obligations and commitments by Georgia. Strasbourg, 2010.
Council of Europe. Georgia’s application for membership of the Council of Europe. Strasbourg, 1999.
Council of Europe. The plight of the deported Meskhetian population, Motion for a resolution. Strasbourg, 2002.
ნინო ჭედია
თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის იურიდიული ფაკულტეტის საერთაშორისო სამართლის ინსტიტუტის მესამე კურსის სტუდენტი
სტატია მომზადებულია კავკასიური სახლისა და International Alert-ის „ახალგაზრდული სამოქალაქო დიალოგის ინიციატივის“ პროექტის „ახალგაზრდები ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა გაძლიერებისთვის“ ფარგლებში, USAID-ის ფინანსური მხარდაჭერით
სტატიაში გამოთქმული მოსაზრებები და რეკომენდაციები ეკუთვნის ავტორს და შესაძლოა, არ ასახავდეს კავკასიური სახლის პოზიციას
[1] ქრისტინე მარკოზია, „ვინ არიან მუსლიმი მესხები?“ (თბილისი: „სოციალური სამართლიანობის ცენტრი“, 2023), 12.
[2] ხალილ უმაროვ-გოზალიშვილი, „მესხთა ტრაგედია“ (თბილისი: „კავკასიური სახლი“, 2005), 3.
[3] ლავრენტი ჯანიაშვილი, „1944 წელს სამხრეთ საქართველოდან გასახლებულთა ეთნოისტორიული პრობლემები“ (თბილისი: „ენა და კულტურა“, 2006), 39.
[4] ჯანიაშვილი, „1944 წელს სამხრეთ საქართველოდან გასახლებულთა ეთნოისტორიული პრობლემები“, 43.
[5] Council of Europe, The plight of the deported Meskhetian population, Motion for a resolution (Strasbourg, 2002).
[6] 1988 წლის 24 ივლისს საქართველოს სსრ მინისტრთა საბჭომ მიიღო დადგენილება მოკავშირე რესპუბლიკებიდან მესხთა ოჯახების საქართველოში გადმოსახლების შესაძლებლობათა შესახებ (უმაროვ-გოზალიშვილი, „მესხთა ტრაგედია“, 97); 1992 წელს, იმდროინდელ სახელმწიფო საბჭოს ზედამხედველობით ჩამოყალიბდა „დეპორტირებულ მესხთა რეპატრიაციის კომისია“ (გიგა ქამუშაძე, „1944 წელს მესხეთიდან გადასახლებულთა ისტორიის რამდენიმე საკითხი“ (თბილისი: „ქართული მემკვიდრეობა“, 2005), 388.
[7] საქართველოს კანონი „ყოფილი სსრკ-ის მიერ XX საუკუნის 40-იან წლებში საქართველოს სსრ-იდან იძულებით გადასახლებულ პირთა რეპატრიაციის შესახებ“, სსმ, 2007 წლის 11 ივლისი.
[8] Council of Europe, Georgia’s application for membership of the Council of Europe (Strasbourg, 1999), 2.
[9] Council of Europe, The plight of the deported Meskhetian population, Motion for a resolution (Strasbourg, 2002).
[10] Council of Europe, The situation of the deported Meskhetian population (Strasbourg, 2005).
[11] საქართველოს კანონი „ყოფილი სსრკ-ის მიერ XX საუკუნის 40-იან წლებში საქართველოს სსრ-იდან იძულებით გადასახლებულ პირთა რეპატრიაციის შესახებ“, 1-ელი მუხლი, სსმ, 2007 წლის 11 ივლისი.
[12] Council of Europe, Committee on the Honouring of Obligations and Commitments by Member States of the Council of Europe (Monitoring Committee) Honouring of obligations and commitments by Georgia (Strasbourg, 2010), 6.
[13] საქართველოს კანონი „ყოფილი სსრკ-ის მიერ XX საუკუნის 40-იან წლებში საქართველოს სსრ-იდან იძულებით გადასახლებულ პირთა რეპატრიაციის შესახებ“, მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტი, სსმ, 2007 წლის 11 ივლისი.
[14] Council of Europe, Committee on the Honouring of Obligations and Commitments by Member States of the Council of Europe (Monitoring Committee) Honouring of obligations and commitments by Georgia (Strasbourg, 2010), 6.
[15] „მკურნალობაში კოლოსალურ თანხებს გვახდევინებენ – მუსლიმი მესხები სამშობლოში უფლებების გარეშე“, TV9NEWS, გამოქვეყნებულია 2021 წლის 18 მარტს, ხელმისაწვდომია ბმულზე: https://shorturl.at/kHJU9 (ბოლოს ნანახია: 20 ივლისი, 2023).
[16] „მკურნალობაში კოლოსალურ თანხებს გვახდევინებენ – მუსლიმი მესხები სამშობლოში უფლებების გარეშე“.
[17] „დეზინფორმაცია: მუსლიმი მესხები ჯიჰადს გვიცხადებენ, თურქეთი კი სამცხე-ჯავახეთის მიტაცებას ცდილობს“, Fact Checker, გამოქვეყნებულია 2021 წლის 11 იანვარს, ხელმისაწვდომია ბმულზე: https://shorturl.at/beEU4 (ბოლოს ნანახია: 20 ივლისი, 2023).
ფოტო – მესხები ფერგანის ხეობაში, 1989 წ. (ავტორი: ალექსანდრე ბეგიაშვილი)
