რელიგიის და დემოგრაფიის როლი ქართულ-აფხაზურ ისტორიულ დებატებში

რეზი ქოიავა

საბჭოთა კავშირის კვლევებში ათწლეულების განმავლობაში გაბატონებული იყო კონცეფცია, რომლის თანახმადაც საბჭოთა საზოგადოებრივი მოდელის განვითარების ერთ-ერთ მთავარ დრამატულ მომენტს რუსულის და ანტირუსულის დაპირისპირება წარმოადგენდა. ამ თვალსაზრისით, პოლიტიკური ცენტრის და მასზე დაქვემდებარებული პერიფერიის ურთიერთობა მარტივად იხსნებოდა: ცენტრი მთელი ძალით ცდილობდა პერიფერიის რუსიფიკაციას, პერიფერია კი ყოველმხრივ ეწინააღმდეგებოდა მას, ახდენდა რა ადგილობრივი ენებისა და ეთნიკური კულტურის კულტივირებას.[1] 

მაგრამ ყველაფრის შავ-თეთრ ფერებში დახატვის გამო, მსგავსი მიდგომის მომხრეების ყურადღების მიღმა ეთნოპოლიტიკური ურთიერთობების და განხეთქილებების მდიდარი პალიტრა რჩებოდა, რომელიც საბჭოთა სინამდვილეში ღრმად იყო გამჯდარი და საბოლოო ჯამში სისხლიანი ეთნიკური კონფლიქტების კატალიზატორადაც იქცა, დაანგრია რა სინამდვილისგან შორს მდგომი მითი „ხალხთა მეგობრობის“ შესახებ, რომლის გამოჭედვასაც საბჭოთა პროპაგანდა ათწლეულების განმავლობაში ცდილობდა.

შეუძლებელია არ ვაღიაროთ, რომ ეთნიკურობის პოლიტიზაციამ, რომელსაც ბოლშევიკები 1920-იან წლებში ახორციელებდნენ და მათ მიერ იერარქიული ეთნოპოლიტიკური ადმინისტრაციული მოწყობის შექმნამ, ეთნონაციონალიზმი საშინაო პოლიტიკის ყველა დონეზე მნიშვნელოვან ფაქტორად აქცია. თუ 1958 და 1978 წლებში ზოგიერთი საკავშირო რესპუბლიკა რუსიფიკაციის პოლიტიკის წინააღმდეგ იბრძოდა, მათ შიგნით არსებული ეთნიკური უმცირესობებისთვის სხვა საკითხები იყო აქტუალური. მათი ყურადღების ცენტრში იყო: მაღალ პოლიტიკურ თანამდებობებზე წვდომის საკითხი, ადგილობრივი ეკონომიკური რესურსების გამოყენების უფლება, საკუთარი მხარის სასარგებლოდ სახელმწიფო დოტაციების გამოყოფა, მშობლიურ ენაზე განათლების მიღების უფლება, საკუთარი კულტურის შენარჩუნება და სხვა…

საბჭოთა დაუწერელი კანონების თანახმად, აღნიშნული პრივილეგიები მხოლოდ თვითმყოფადი ხალხების უფლებას წარმოადგენდა. ამიტომაც თვითმყოფადობის კონცეფციას საბჭოთა კავშირში უზარმაზარი პოლიტიკური მნიშვნელობა ენიჭებოდა და სახალხო ტრადიციების ხელოვნურად კონვერტირებასაც იწვევდა, რომელთაც სხვა პირობებში, ინდუსტრიული და პოსტინდუსტრიული ცივილიზაციების დინამიურ ეპოქაში გადარჩენის ნაკლები შანსი ექნებოდათ. ამავე მიზნით საბჭოთა იდეოლოგიაში პრიმორდიალისტური დაშვებები დომინირებდა.[2]  ყველაფერი ეს აქტუალურად აქცევდა წარსულის პრესტიჟულობის საკითხს, რომელიც არგუმენტების შეუფასებელ წყაროდ ითვლებოდა.

საბჭოთა კავშირში ზემოთ ჩამოთვლილი მიზეზების გამო, წარსულის რეინტერპრეტირება განსაკუთრებით აქტუალური იყო ისტორიკოსებისთვის. მათ ვალდებულებად მიაჩნდათ ისტორიის ისეთი ვერსიების შექმნა, რომელიც მათი რესპუბლიკების ან ეთნიკური ჯგუფების პრესტიჟის ამაღლებას შეუწყობდა ხელს. ამიტომაც ეთნონაციონალიზმი ხილულად თუ უხილავად ისტორიის შესახებ ხედვებში ყოველთვის არსებობდა და დამახასიათებელი იყო ადგილობრივი ისტორიკოსებისთვის, რომლებიც საბჭოთა კავშირის სხვადასხვა რესპუბლიკებში მოღვაწეობდნენ. მათ მიერ კონსტრუირებული ისტორიის ეთნოცენტრული ვერსიები კი დიდ გავლენას ახდენდა შესაბამის ეთნიკურ ჯგუფებზე, აღვივებდა ეთნიკურ ცნობიერებას და ეთნიკური იდენტობის ფორმირებას იწვევდა. ამასთან, ცხადია, რომ გარე სამყაროსადმი ეთნოცენტრული მიდგომა ხელს უწყობს ხალხებს შორის მტრობის წარმოშობას, რამდენადაც „ნეგატიური დამოკიდებულება უცხოების შესახებ მითების და ლეგენდების საშუალებით გადაიცემა“.[3]

მუდმივი ეთნიკური უთანხმოებების გარემო ადგილობრივ ინტელიგენციას კონსოლიდაციისკენ უბიძგებდა. აქედან გამომდინარეობს ისტორიკოსთა ჯგუფების ერთიანობა, რომელიც ისტორიულ ფრონტზე მიმდინარე იდეოლოგიურ ბრძოლებში ნათლად გამოჩნდა. ისტორიკოსთა დავებში საკვანძო საკითხებს შორის კი რელიგიისა და დემოგრაფიისადმი დამოკიდებულებაც იყო.

რელიგიური საკითხი

1988-1989 წლებში მწვავედ დადგა აფხაზთა რელიგიური მიკუთვნებულობის საკითხიც. ბევრი ქართველი ავტორი იმ პერიოდში მისდევდა რა ინგოროყვას კონცეფციას, შუა საუკუნეების აფხაზეთის ქრისტიანულ მოსახლეობას ქართველებად განიხილავდა და იქ ქრისტიანობის დასუსტებაზე მიუთითებდა ჩრდილოეთ კავკასიიდან ბარბაროსი წარმართი ტომების ჩამოსახლების შემდეგ, რომელთაც მალევე ისლამი მიიღეს. მთელი ამ წლების განმავლობაში ქართულ მედიაში აქტიურად ხდებოდა ქრისტიანული საქართველოს სახ-ეხატის კულტივირება, რომელიც მტრულად განწყობილი მუსლიმი ხალხებით იყო გარშემორტყმული.[4] აქ მნიშვნელოვან როლს აფხაზებიც თამაშობდნენ, რომელთა წარმოჩენაც მხოლოდ მუსლიმებად ხდებოდა. ქართული ტელევიზია ავრცელებდა ისტორიებს აფხაზების მჭიდრო კავშირებზე ირანთან და თურქეთთან. დადიოდა ხმები, რომ გუდაუთის პარტიის რაიკომის პირველი მდივანი ოზგანი თურქეთიდან აღებული იარაღით აფხაზებს ამარაგებდა.

ტენდენცია იმისა, რომ ყველა აფხაზი მუსლიმ-ფანატიკოსად ჩაეთვალათ პრეზიდენტ გამსახურდიას დროს კიდევ უფრო გაძლიერდა. მას ღიად უჭერდა მხარს მარიამ ლორთქიფანიძე, რომელიც აფხაზებს მუსლიმებად და დასავლეთ საქართველოს ქრისტიანობის დაუძინებელ მტრებად წარმოაჩენდა.[5] ყველაფერი ეს ძალიან ჰგავდა ინგოროყვას კონცეფციას, რომელიც საუბრობდა რა XVII საუკუნეში აფხაზეთის მოსახლეობის მკვეთრ ცვლილებაზე, ქრისტიანების წარმართი-მომთაბარეებისგან შევიწროების სურათს ხატავდა. ამ იდეის აღდგენაში ლორთქიფანიძე მარტო არ იყო, იგივე განწყობები სხვა ქართველმა ისტორიკოსებმაც აიტაცეს.[6] 1990-იანი წლების შუაში ქუთაისში გამოცემულ პროპაგანდისტულ ბროშურაში საუბარი იყო „აფსუელი სეპარატისტების“ სურვილზე, შეექმნათ „ახალი მუსლიმური სახელმწიფო კავკასიაში საქართველოს ძველი ტერიტორიის ხარჯზე“, რის შედეგადაც ისინი მიზნად ისახავდნენ საქართველოს ქრისტიანული სამყაროსგან მოწყვეტას.[7]

საპასუხოდ 1980-იანების ბოლოდან აფხაზები ცდილობდნენ ჩამოშორებოდნენ ისლამთან ასოცირებას და ხაზს უსვამდნენ საკუთარ უძველეს ქრისტიანულ ფესვებს. მაგალითად, სტანისლავ ლაკობა ამტკიცებდა, რომ აფხაზები უძველესი დროიდან ქრისტიანები იყვნენ, ხოლო ისლამმა, რომელმაც იქ XVI—XVII საუკუნეებში შეაღწია, ღრმად ფესვები ვერ გაიდგა. ამავდროულად იგი ახსენებდა არაბების და თურქეთის მხრიდან ქართველების ისლამიზაციის წარმატებულ მცდელობებსაც.[8]

მთელი ამ წლების განმავლობაში აფხაზ მეცნიერებს საკუთარი ქრისტიანული მემკვიდრეობის მიმართ დიდი ინტერესი გაუჩნდათ. 1989 წელს აფხაზი ავტორების ნაწილი ცდილობდა ეჩვენებინა, რომ წმინდა ნინო კავკასიაში ზღვით მოვიდა და პირველ რიგში აფხაზები გააქრისტიანა, ხოლო შემდეგ გაემგზავრა დანარჩენ საქართველოში. თუმცა ამ ვერსიამ თავად აფხაზეთში ვერ მოიკიდა ფეხი.

მოგვიანებით აფხაზმა არქეოლოგმა მიხეილ გუნბამ აფხაზური ქრისტიანობა ანდრია პირველწოდებულის სახელს დაუკავშირა. იგი არა მხოლოდ დაუსაბუთებლად აძველებდა აფხაზეთის ქრისტიანულ ტრადიციას, არამედ ცდილობდა ეჩვენებინა, რომ იგი ხალხის ფართო მასებში ადრე გავრცელდა.[9] სხვა აფხაზი ავტორები ამ ვერსიას ფრთხილად უყურებენ, თუმცა ზოგჯერ ისინიც უსვამდნენ ხაზს, რომ ქრისტიანობის ფესვები აფხაზეთში III საუკუნის ბოლოს და IV საუკუნის დასაწყისში იძებნება.[10] სხვა სიტყვებით, დავა მიმდინარეობდა იმის ირგვლივ, თუ ვინ მოინათლა პირველი – ქართველები თუ აფხაზები.

ყველაფერ ამას ერთი საინტერესო შედეგი ჰქონდა: აფხაზეთის კონფლიქტის დროს 1992-1993 წლებში ადგილი ჰქონდა აფხაზთა მცდელობას ქრისტიანული ეკლესიის საფუძველში დაბრუნებულიყვნენ. 1997 წელს ჩატარებული სოციოლოგიური გამოკითხვის შედეგად, გამოკითხული აფხაზების დაახლოებით 50% თავს ქრისტიანად მიიჩნევდა.[11] ომის დროს აფხაზეთის ისტორიის შესახებ გამოცემულ პროპაგანდისტულ ბროშურაში სპეციალურად იყო აღნიშნული, რომ აფხაზეთი ძველი ქრისტიანული ქვეყანაა.[12] მეტიც, ზოგიერთი აფხაზი ინტელექტუალი ცდილობდა დაემტკიცებინა, რომ აფხაზეთი ჭეშმარიტი „წარღვნამდელი“ მონოთეიზმის ქვეყანა და მისი მატარებლების – იაფეტი „პროტოაფხაზების“ სამშობლო იყო, რომელთაც აღნიშნული ცოდნა სხვა ხალხებს მიაწოდეს. მათმა მისიონერობამ კი, თითქოს, ხალხთა მთელი წრის შექმნა გამოიწვია, რომელიც საფუძვლად ჩაუდგა მომავალი ქრისტიანული სამყაროს ფორმირებას, კერძოდ, თითქოს, სწორედ აფხაზური მიწიდან გადაეცა ჭეშმარიტი მონოთეიზმის ჩირაღდანი სემიტურ ხალხებს. და თუმცა ქრისტიანობა აფხაზეთის გარეთ წარმოიშვა, აფხაზები იყვნენ პირველ ხალხებს შორის, სადაც ის ანდრია პირველწოდებულმა გაავრცელა. ამიტომაც ამ ვერსიის მიმდევრების თანახმად, აფხაზეთს მართლმადიდებლობის გარდა სხვა გზა არც გააჩნდა.[13]   

დემოგრაფიული საკითხი

ქართულ-აფხაზური დავის ახალ საგნად 1980-იანი წლების ბოლოს დემოგრაფიული პრობლემა იქცა. პირველად იგი ცხადად „აფხაზურ წერილში“ გაჟღერდა. მოგვიანებით მას აქტიურად იყენებდნენ აფხაზი ავტორები.[14] საბაბად კი იქცა ზვიად გამსახურდიას და სხვა ქართველი პოლიტიკოსების არაერთი განცხადება, რომ აფხაზეთის მოსახლეობის 17%-ს (ანუ აფხაზებს) წარმოუდგენელი პრივილეგიები აქვთ და დანარჩენი მოსახლეობის ექსპლუატირებას ახდენენ. ამიტომაც აფხაზმა მეცნიერებმა ეთნოდემოგრაფიულ სტატისტიკას მიმართეს, რათა 100-150 წელიწადში ადგილობრივი მოსახლეობის ეთნიკური შემადგენლობის მკვეთრი ცვლილება დაემტკიცებინათ.[15]

ერთ-ერთმა პირველმა ამ მონაცემების ანალიზი ინალ-იპამ დაიწყო. იგი ამტკიცებდა, რომ XIX საუკუნის შუამდე აფხაზები მდინარე ენგურიდან სოჭამდე იყვნენ განსახლებული, თუმცა ტერიტორია, რომელსაც აფხაზი თავადები აკონტროლებდნენ, მდინარე ენგურიდან მდინარე ბზიფამდე მონაკვეთს მოიცავდა. ინალ-იპა ამტკიცებდა, რომ მთელი ეს მიწები ძირითადად აფხაზებით იყო დასახლებული და იქ სხვა ეთნიკური ჯგუფები თითქმის არ სახლობდნენ. კავკასიაში ომების ტრაგიკულ შედეგად კი აფხაზებისთვის იქცა მუჰაჯირობა – 1840-1870-იან წლებში დიდი რაოდენობით აფხაზების იძულებით გადასახლება ოსმალეთის იმპერიაში. მუჰაჯირების რაოდენობის განსაზღვრა რთულია, თუმცა ინალ-იპა წერდა, რომ ჯამში 100 ათასი აფხაზი გადაასახლეს. იგი ამერიკელი ისტორიკოსის ეჰუდ ტოლედანოს კვლევას ეყრდნობოდა, რომელიც მხოლოდ 1863 წელს 150 ათას გადასახლებულზე საუბრობდა. თუმცა კვლევაში მოყვანილი ციფრები არ ემთხვევა თავად ინალ-იპას მიერ მოყვანილ მონაცემებს, რომ XIX საუკუნის შუა წლებამდე აფხაზების რაოდენობა 100-150 ათასს შეადგენდა. როგორც არ უნდა იყოს, იძულებითი გადასახლების შედეგად რაიონები მდინარე ბზიფის ჩრდილოეთით და აფხაზეთის ცენტრალურ ნაწილში დაიცალა. სწორედ იქ XIX საუკუნის ბოლოს მიგრანტთა ტალღები გაეშურა – რუსები, სომხები და ბერძნები, რაც მეფის რეჟიმის რუსიფიკატორული პოლიტიკის ნაწილი იყო. ინალ-იპა მათ შორის ქართველებსაც ასახელებს და აღნიშნავს, რომ მათი გადასახლების წინააღმდეგ მეფის ხელისუფლების მიერ შემოღებული აკრძალვები ნაკლებად მუშაობდა.[16]

დემოგრაფიული საკითხი დავის საგანი იყო ქართველ ისტორიკოს მარიამ ლორთქიფანიძესა და აფხაზ მწერალ ალექსეი გოგუას შორის. მარიამ ლორთქიფანიძე ამტკიცებდა, რომ უკვე 1921 წელს აფხაზები აფხაზეთის მოსახლეობის მხოლოდ 17,6% შეადგენდნენ. რეალურად, 1926 წლის აღწერის თანახმად აფხაზების რაოდენობა 27,8% იყო.[17] დიდ დავას ამ ორ ფიგურას შორის აფხაზეთში გადასახლებული მეგრელების რიცხვიც იწვევდა. ალექსეი გოგუას თვალსაზრისით ჩასახლებული ქართველების რაოდენობა 200 ათასი ადამიანი იყო. მარიამ ლორთქიფანიძე კი ამტკიცებდა, რომ 1926 წლიდან 1959 წლამდე აფხაზეთში ქართული მოსახლეობის რაოდენობა 79 ათასით გაიზარდა.[18]

როგორც არ უნდა იყოს, ქართული და აფხაზური ეთნოდემოგრაფიული მონაცემები XIX საუკუნის ბოლოს და XX საუკუნის დასაწყისზე ერთმანეთისგან რადიკალურად განსხვავდება. თუ 1886 წელს აფხაზი ავტორები აფხაზეთში აფხაზების რაოდენობად 58 963 ადამიანს ასახელებენ, ხოლო ქართველების რიცხვი, მათი აზრით, დაახლოებით 4 000 ადამიანი იყო, ქართული ვერსიით ეს ციფრები შესაბამისად – 28 320 და 34 806-ს შეადგენდა. შესაბამისად, თუ ქართველებისთვის ძვირფასი იყო სახელმწიფობრივი ერთობა და ამის გამო ისინი აქცენტს ისტორიის, ენის და კულტურის ინტეგრაციულ ვერსიაზე აკეთებდნენ, აფხაზებს განსაკუთრებით საკუთარი თვითმყოფადობის შენარჩუნება აწუხებდათ და ყოველგვარი ასიმილაციის მცდელობებს აგრესიულად ეწინააღმდეგებოდნენ.  

ზოგიერთი აფხაზი ავტორი საკმაოდ არამეცნიერულად ეპყრობოდა ადრეულ ნაკლებად სარწმუნო მტკიცებულებებს და ენდობოდა ციფრებს, რომელიც საფუძვლიან ეჭვებს იწვევდა. მაგალითად, კვარჩიას და აჩუგბას სტატიაში, სადაც ისინი გულიას ეყრდნობიან,[19] აღნიშნულია აფხაზთა რაოდენობის შემცირება 600 ათასიდან 200 ათას ადამიანამდე XVII საუკუნის შუა წლებიდან XVIII საუკუნის ბოლომდე.[20] ასეთივე ნაკლებ ნდობას იწვევდა მათი დემოგრაფიული დაშვებები, რომელიც ძირითადად XIX საუკუნის დიდ ნაწილს ეხება, როდესაც მოსახლეობის არავითარი აღწერა არ მიმდინარეობდა. თუმცა მათი მთავარი ამოცანა იყო იმის ჩვენება, რომ 1870 წლამდე ყოფილი აფხაზეთის სამთავროს ტერიტორიაზე აფხაზების გარდა არავინ ცხოვრობდა და 1880-იანი წლებიდან მათი რაოდენობა პროგრესულად ეცემოდა.

აფხაზ ავტორებს მოჰყავდათ მონაცემები, რომლის თანახმადაც I მსოფლიო ომის წინ აფხაზები აფხაზეთის მოსახლეობის დაახლოებით 60%-ს შეადგენდნენ. მათი რაოდენობის მკვეთრ შემცირებას საქართველოს უკავშირებდნენ: მათი აზრით, თავდაპირველად პირველი დემოკრატიული რესპუბლიკის პერიოდში სამურზაყანოელები ქართველებად ჩაწერეს, რაც 1926-1939 წლებშიც განმეორდა. 1940-1950-იან წლებში ეთნიკური უმცირესობების (თურქი მესხები, ბერძნები, ასირიელები, ქურთები) საქართველოს ფარგლებს გარეთ დეპორტაციასთან ერთად კი აფხაზეთში ქართველების გეგმაზომიერი ჩასახლება მიმდინარეობდა.[21] ამ ავტორების აზრით, შედეგად ასი წლის განმავლობაში აფხაზები დომინატი მოსახლეობიდან უმნიშვნელო უმცირესობად გადაიქცნენ.[22] მათი მონაცემებით, აფხაზთა რაოდენობა 1897 წლიდან 1989 წლამდე 58 697-დან 93 267-მდე გაიზარდა, ხოლო ქართველთა რიცხვი 25 875-დან 239 872-მდე. შესაბამისად, 1989 წელს აფხაზები აფხაზეთში მოსახლეობის 17,9% შეადგენდნენ, ხოლო ქართველები 45,7%. აქედან გამომდინარე, აფხაზი ავტორების დასკვნით, აფხაზთა შედარებითი და აბსოლუტური რიცხოვნობის შემცირება აფხაზეთში „არააფხაზური მოსახლეობის მექანიკური ზრდის და აფხაზების ნაწილის ხელოვნური ასიმილაციის“ შედეგად მოხდა.[23]

განსხვავებულად უყურებდნენ ამ საკითხს საქართველოში. 1992 წლის ოქტომბერში ედუარდ შევარდნაძემ განაცხადა, რომ აფხაზი მოსახლეობის კლების პროცესი აფხაზეთში ბუნებრივ პროცესს წარმოადგენდა, რომელთანაც ქართველებს არავითარი შეხება არ ჰქონდათ.[24] სხვა სიტყვებით, იგი მთლიანად უარყოფდა აფხაზეთში ქართველთა მიზანმიმართული გადასახლების ფაქტებს. მას შემდეგ ქართველი ავტორები ცდილობდნენ დაემტკიცებინათ, რომ ქართულმა მიგრაციამ აფხაზეთში დემოგრაფიულ პროცესებზე მნიშვნელოვანი გავლენა ვერ მოახდინა და თუ მისი სტიმულირება ხელოვნურად ხდებოდა, ისიც მხოლოდ დადებითი მიზნებით – რომ ხელი შეეშალათ რუსულენოვანი მოსახლეობის შემხვედრი მიგრაციისთვის.

დასკვნის მაგიერ

უკვე საიდუმლოს არ წარმოადგენს ის ფაქტი, რომ საბჭოთა კავშირის რესპუბლიკებში კომუნისტურ იდეოლოგიასთან ერთად ნაციონალისტური იდეოლოგიებიც ფორმირდებოდა და ვრცელდებოდა, რასაც, სახელმწიფოს ეთნოადმინისტრაციული მოწყობის გამო, ეთნიკური ხასიათი ჰქონდა.[25] ამას ხელს უწყობდა სახელმწიფო იდეოლოგიის მიერ მხარდაჭერილი წარმოდგენა სახელმწიფოზე, როგორც „კოლექტიური ინდივიდების“ საზოგადოებაზე. სწორედ ამიტომ, საბჭოთა რეჟიმის იდეოლოგიურ ხასიათზე საუბრისას უნდა გავითვალისწინოთ, რომ იგი არა მხოლოდ ხელს უწყობდა კომუნისტური იდეოლოგიის ბატონობას, არამედ ახდენდა ნაციონალისტური იდეოლოგიების განვითარებასაც.[26]  

ნებისმიერ შემთხვევაში, როგორც გამოჩნდა, წარმოდგენები კონკრეტულ წინაპრებზე უდიდეს როლს თამაშობდნენ იდენტობის ფორმირებაში და მჭიდროდ იყვნენ დაკავშირებული სხვა ეთნოსის წარმომადგენლებისადმი პოლიტიკური დამოკიდებულების პრიორიტეტებთან. რესპუბლიკის „სატიტულო“ ერის მიზანს წარმოადგენდა ეთნიკური უმცირესობის ინტეგრაცია და ამისთვის იქმნებოდა საერთოისტორიული სქემა, რომელსაც უმცირესობა „სატიტულო“ ერის ისტორიაში შეჰყავდა და მას ამ უკანასკნელის ნაწილად აქცევდა.

თავის მხრივ ეთნიკური უმცირესობები ისტორიის საკუთარ ხატს ამუშავებდნენ და მთელი ძალებით ცდილობდნენ საკუთარი ისტორიის „სატიტულო“ ერის ისტორიისგან დისტანცირებას. ამით ისინი დამოუკიდებელი თვითმყოფადი ხალხის სტატუსის უფლების დაცვას ისახავდნენ მიზნად, რაც მათ გარკვეული პოლიტიკური უფლებების მოთხოვნის საშუალებას მისცემდა. ასეთ სიტუაციაში იდენტობისთვის უდიდესი მნიშვნელობა ჰქონდა არა მხოლოდ ჰორიზონტალურ კავშირებს, რომელზეც ბენედიქტ ანდერსონი წერდა,[27]  არამედ ვერტიკალურსაც, რომელიც მჭიდროდ დააკავშირებდა თანამედროვეებს წინაპრებთან. ზემოთ განხილული ეთნიკური იდენტობის კომპონენტები საბოლოო ჯამში მიმართული იყო პოლიტიკისკენ და საბჭოთა პირობებში, სადაც ეთნიკურობის პოლიტიზაციას იურიდიული საფუძვლები ჰქონდა, ეს გარდაუვალიც იყო.

სტატია მომზადდა „კავკასიური სახლის“ პროექტ „შერიგების ხელშეწყობა საქართველოში წარსულის გააზრების გზით“ ფარგლებში, რომელიც განხორციელდა გერმანიის საგარეო საქმეთა ურთიერთობის ინსტიტუტის (IFA) მხარდაჭერით, გერმანიის საგარეო საქმეთა სამინისტროს სახსრებით.

---

[1] Barghoorn F.C. Soviet Russian nationalism. New York: Oxford Univ. Press, 1956; Goldhagen E. (ed.) Ethnic minorities in the Soviet Union. New York: Praeger, 1968.

[2] Banks M. Ethnicity: Anthropological constructions. London; New York: Routledge, 1996. P. 17-24.

[3] Stagner R. Foreword // Ethnic conflict: International perspectives / Ed. J. Boucher et al. Newbury Park: Sage, 1987. P. 9, 11.

[4] Nodia G. Causes and visions of conflict in Abkhazia: Working paper of the Berkeley Program in Soviet and post-Soviet studies. Berkeley: Univ. of Calif, Berkeley, 1998.

[5] ლორთქიფანიძე მ. „აფხაზები და აფხაზეთი“. გამომცემლობა „განათლება“. თბილისი. 1990. გვ. 50.

[6] Гамахария Д., Гогия Б. Абхазия — историческая область Грузии. Тбилиси: Агдгома, 1997. С. 45—46.

[7] ჭაბუკიანი რ. „აფხაზური ტრაგედიის პრელუდია“. გამომცემლობა „სტამბა“. ქუთაისი. გვ. 2, 51.

[8] Lakoba S. Abkhazia is Abkhazia // Central Asian Survey. 1995. Vol. 14, No. 1. P. 97-105.

[9] Гунба М.М. Абхазия в I тысячелетии нашей эры. Сухуми: Алашара, 1989. С. 81—97. 

[10] Bgazhba O. History: first — 18th centuries // The Abkhazians: A handbook / Ed. B.C. Hewitt. New York: St. Martin’s, 1998. Р. 60.

[11] Крылов А.Б. Абхазия: Традиционная религия в политической и социальной жизни современного непризнанного государства // Неоязычество на просторах Евразии / Под ред. В.А. Шнирельмана. М.: Библейско-богослов. ин-т, 2001. С. 115.

[12] Марыхуба (Мархолиа) И.Р. Об абхазах и Абхазии: (Историческая справка). Сухум (Акуа), 1993. С. 38.

[13] Регельсон Л.Л., Хварция И.И. Земля Адама: Исследования абхазской мифологии. Сухуми: Республика Абхазия, 1997. С. 105-117, 507-511, 515-516, 533-534, 555 .

[14] Лакоба С., Шамба С. Кто же такие абхазы? // Сов. Абхазия. 1989. 8 июля.

[15] Muller D. Demography: Ethno-demographic history, 1886—1989 // The Abkhazians: A handbook / Ed. B.C. Hewitt. New York: St. Martin’s, 1998. P. 218-239.

[16] Инал-Ипа ШД. Об изменении этнической ситуации в Абхазии в XIX— начале XX в. // Сов. этнография. 1990. № 1. С. 38—49.

[17] Muller D. Demography: Ethno-demographic history, 1886—1989 // The Abkhazians: A handbook / Ed. B.C. Hewitt. New York: St. Martin’s, 1998. P. 232.

[18] Лордкипанидзе М.Д. Некомпетентность — в ранг истины? // Заря Востока. 1989. 21 июля.

[19] Гулия Д.И. История Абхазии. Тифлис: Наркомпрос ССР Абхазии, 1925. Т. 1. С. 294.

[20] Кварчиа В., Ачугба Т. Об этнической и демографической ситуации в Абхазии в прошлом и настоящем: (Историческая справка) // Лит. Абхазия. 1991. № 2. С. 145.

[21] Сагариа Б. О «белых» и «черных» пятнах в истории Абхазии // Единение. 1990. Январь, № 1.

[22] Hewitt B.C. Abkhazia: A problem of identity and ownership // Central Asian Survey. 1993. Vol. 12, No. 3. P. 267-323.

[23] Кварчиа В., Ачугба Т. Об этнической и демографической ситуации в Абхазии в прошлом и настоящем: (Историческая справка) // Лит. Абхазия. 1991. № 2. С. 146—150.

[24] Hewitt B.C. Demographic manipulation in the Caucasus//J. Refugee Studies. 1995. Vol. 8, No. 1. P. 48-74

[25] Slezkine Yu. The USSR as a communal apartment, or how a socialist state promoted ethnic particularism // Slavic Review. 1994. Vol. 53, No. 2. p. 414-452.

[26] Beissinger M.R. Nationalist mobilization and the collapse of the Soviet State. Cambridge: Cambridge Univ. Press, 2002. Р. 169.

[27] Anderson B. Imagined communities: Reflections on the origin and spread of nationalism. London: Verso, 1991.