ვინ ფლობს ჩვენს ქალაქებს და რატომ უნდა აღელვებდეს ურბანული დომინაცია ყველა ჩვენგანს

ავტორი: სასკია სასენი
თარგმანი: ნიკოლოზ სუხიაშვილი
სტატიის ორიგინალი ვერსია შეგიძლიათ იხილოთ ამ ბმულზე.
 

არის თუ არა 2008 წლის ფინანსური კრიზისის შემდეგ, უცხოური და ეროვნული კორპორაციების მიერ ურბანული შენობებისა და მიწის მასობრივი შეძენა ახალი ეტაპის დასაწყისი მეგაპოლისებისთვის? 2013 წლის შუა პერიოდიდან 2014 წლის შუა პერიოდამდე უძრავი ქონების კორპორაციულმა შესყიდვამ 600 მილიარდ დოლარს (395 მილიარდი ფუნტი) გადააჭარბა პირველ 100 ქალაქში, ხოლო მომდევნო წელს შესყიდვებმა 1 ტრილიონ დოლარს მიაღწია და ეს მხოლოდ დიდი შენაძენების გათვალისწინებით (მაგ.მინიმუმ 5 მილიონი დოლარი ნიუ-იორკის შემთხვევაში).

მე მსურს, გამოვიკვლიო ამ მსხვილი კორპორაციული ფულის დაბანდების ბუმის ფენომენი და მისი მნიშვნელობა. ქალაქები წარმოადგენენ იმ სივრცეს, სადაც ძალაუფლების არმქონეებს ისტორიისა და კულტურის შექმნის შესაძლებლობა ეძლევათ, რაც მათ უმწეობას კომპლექსურს ხდის. თუკი ამგვარი მსხვილმასშტაბიანი შესყიდვების ტენდენცია კვლავ გაგრძელდება, ჩვენ დავკარგავთ იმას, რაც ჩვენს ქალაქებს კოსმოპოლიტურობას სძენს.

მართლაც, შესყიდვების ამჟამინდელი მასშტაბების შედეგად ქალაქებში მიწის მფლობელობის მოდელი იცვლება, რაც ქალაქის ისტორიულ დანიშნულებას ცვლის. ასეთი ტრანსფორმაცია მნიშნელოვან გავლენას ახდენს თანასწორობაზე, დემოკრატიასა და ადამიანის უფლებებზე.

ქალაქი კომპლექსური და ამავე დროს არასრული სისტემაა: ამ ნაზავის წყალობით, სხვადასხვა ეპოქებსა და ადგილებში ქალაქებმა შეძლეს მათზე გაცილებით უფრო ძლიერ, მაგრამ სრულიად ფორმალიზებულ სისტემებზე – დიდი კორპორაციებით დაწყებული და ეროვნული მთავრობებით დამთავრებული – დიდხანს ეარსებათ. ლონდონი, პეკინი, ქაირო, ნიუ-იორკი, იოჰანესბურგი და ბანკოკი – ეს იმ ქალაქების მხოლოდ მცირე ჩამონათვალია, რომლებმაც სხვადასხვა ტიპის მმართველობა და ბიზნესი უკან მოიტოვეს.

კომპლექსურობისა და არასრულობის ეს ნაზავი საშუალებას აძლევს ძალაუფლების არმქონეებს, განაცხადონ – “ჩვენ აქ ვართ” და „ეს ჩვენი ქალაქიცაა“. ან როგორც ლათინური ამერიკის მებრძოლი ღარიბი მოსახლეობის ლეგენდარული ლოზუნგი ამბობს – “Estamos presentes”: ჩვენ აქ ვართ, ჩვენ არ ვითხოვთ ფულს, ჩვენ უბრალოდ გაცნობებთ, რომ ეს ჩვენი ქალაქიცაა.
ძალაუფლების არმქონეებმა, სწორედ ქალაქში დატოვეს კულტურული, ეკონომიკური და სოციალური კვალი. ძირითადად ეს მათ სამეზობლოებში ხდებოდა, დროთა განმავლობაში კი ვრცელ ურბანულ ზონაზე გადადიოდა, როგორც „ეთნიკური“ საჭმელი, მუსიკა, თერაპია და ა.შ.

ასეთი გარემო ვერ შეიქმნება ბიზნეს პარკში, რომელიც კერძო კონტროლის ქვეშ მყოფ სივრცეს წარმოადგენს, სადაც დაბალანაზღაურებად მუშებს შეუძლიათ, იმუშაონ, მაგრამ არ შეუძლიათ, “ შექმნან”. ეს არც სამხედრო რეჟიმის მქონე პლანტაციებსა და მაღაროებში მოხდება. მხოლოდ ქალაქში შეიძლება, ძალაუფლების არქონამ კომპლექსურობა შეიძინოს, ვინაიდან აქ ადამიანებისა და ურთიერთობების ამგვარი მრავალფეროვნების სრული კონტროლი შეუძლებელია.

ძალაუფლების მქონეებს გარკვეულწილად არ სურთ, რომ ღარიბებმა შეაწუხონ, შესაბამისად ისინი მათ ხშირად ბედის ანაბარა ტოვებენ. ზოგიერთ ქალაქში (მაგალითად აშშ-სა და ბრაზილიაში) პოლიციის მხრიდან უკიდურესი ძალადობა შეინიშნება. ეს შესაძლოა, საზოგადოებრივ პრობლემად იქცეს და ამით პირველი ნაბიჯი გახდეს თუნდაც მცირე უფლებების მოსაპოვებელ ხანგრძლივ ბრძოლაში. ბრძოლა უფლებების მოპოვებისთვის სწორედ, ქალაქებში მიმდინარეობდა, რამაც ხანგრძლივ პერსპექტივაში ნაწილობრივ მიზანს მაინც მიაღწია.
სწორედ ამ შესაძლებლობას – შეიქმას ისტორია, კულტურა და ბევრი სხვა რამ – ემუქრება საფრთხე კორპორციების მიერ ქალაქების მასობრივი ათვისების გამო.

ახალი ეტაპი
2008 წლის ფინანსური კრიზისის შემდგომ ურბანული ინვესტიციების ზრდა 80-იან წლებს მოგვაგონებს, როდესაც ეროვნული და უცხოური კორპორაციების მხრიდან დიდი მოთხოვნა იყო საოფისე შენობებსა და სასტუმროებზე, განსაკუთრებით კი ნიუ-იორკსა და ლონდონში. ,,გლობალურ ქალაქში” ვწერდი, რომ ამ მოთხოვნის პიკზე ლონდონის სიტიში შენობების უმეტეს ნაწილს უცხოური კომპანიები ფლობდნენ. უცხოურმა ფინანსურმა ფირმებმა (იაპონიით დაწყებული და ნიდერლანდებით დამთავრებული) აღმოაჩინეს, რომ კონტინენტური ევროპის კაპიტალზე და ბაზრებზე წვდომის მოსაპოვებლად ლონდონის სიტიში ძლიერი დასაყრდენი ესაჭიროებოდათ.

დღევანდელი ტრენდების ანალიზი მნიშნელოვან განსხვავებებს გვიჩვენებს და უცხოური და ეროვნული კორპორაციული შესყიდვების ხასიათისა და ლოგიკის ახალ ფაზაზე მიგვანიშნებს (მე დიდ განსხვავებას ვერ ვხედავ ურბანულ გარემოზე გავლენის მხრივ ეროვნულ და უცხოურ ინვესტიციებს შორის. მთავარი ფაქტი ის არის, რომ ორივე კორპორაციული და ფართომაშტაბიანია). ამ მხრივ, ოთხ მახასიათებელს გამოვყოფ:
შენობების შესყიდვის მკვეთრი ზრდა, ისეთ ქალაქებშიც კი, როგორიც ნიუ-იორკი და ლონდონია, სადაც უძრავ ქონებაზე მოთხოვნა დიდი ხანია, ჩვეულებრივი მოვლენაა. მაგ. სულ ცოტა ხნის წინ ჩინელებმა უძრავი ქონების შესყიდვაში წამყვანი პოზიციები დაიკავეს ლონდონსა და ნიუ-ორკში. დღესდღეობით მსოფლიოში ასამდე ქალაქია, რომლებიც ასეთი სახის ინვესტიციებით გამოირჩევა. უცხოური კორპორაციების მიერ საკუთრების შეძენა 2013 წლიდანდან 2014 წლამდემდე 248%-ით გაიზარდა ამსტერდამში, 180%-ით მადრიდსა და 475%-ით ნანკინში. შედარებისთვის, სხვა ქვეყნების ძირითად ქალაქებში ზრ დის მაჩვენებელი შედარებით დაბალი იყო: ნიუ-იორკი 68,5%, ლონდონი 37,6% და პეკინი 160,8%.

ახალი მშენებლობების მასშტაბი. 1980-იანი და 90-იანი წლების მზარდი ზრდის პერიოდი ძირითადად ფოკუსირებული იყო შენობების შესყიდვაზე – მაგ. ძვირადღირებული Harrods ლონდონში, Sachs Fifth Avenue და Rockefeller Center-ის შენობები ნიო-იორკში. 2008 წლის ფინანსური კრიზისის შემდეგ შენობების შესყიდვის ძირითადი მიზანი მათი დანგრევა და უფრო მაღალი კორპორაციული და ძვირადღირებული ტიპის შენობებით ჩანაცვლება გახდა – ძირითადად მდიდრული ოფისებითა და აპარტამენტებით.

დიდი ანაბეჭდების მქონე მეგაპროექტების გავრცელება გარდაუვლად ანადგურებს ურბანული ქსოვილის დიდ ნაწილს: პატარა ქუჩებსა და მოედნებს, მომცრო მაღაზიებისა და საშუალო სიდიდის მქონე ოფისების სიმჭიდროვეს და ა.შ. მეგაპროექტები ქალაქის სიმჭიდროვეს ზრდის, მაგრამ რეალურად ქალაქის დე-ურბანიზაციას უწყობს ხელს. სამწუხაროდ, ამ მოვლენას დიდი ყურადღება არ ექცევა. სიმჭიდროვე არ არის საკმარისი იმისთვის, რომ ქალაქი გვქონდეს.

ვალების გადაუხდელობის გამო მცირე შემოსავლების მქონე ოჯახების მიერ საკუთრების დაკარგვამ შეერთებულ შტატებში კატასტროფულ დონეს მიაღწია. ფედერალური რეზერვის მონაცემებით 2006- 2014 წწ. საცხოვრებელი სახლი 14-მა მილიონმა ოჯახმა დაკარგა. ამის ერთ-ერთი შედეგია, დაცარიელებული ან ნაკლებად დასახლებული ურბანული მიწის სიჭარბე, რომლის მხოლოდ მცირე ნაწილი შეიძლება, იქნეს ხელახლა ათვისებული.

ამ პერიოდის კიდევ ერთი საოცარი მახასიათებელია გამოუყენებელი სამრეწველო მიწის მასიური შესყიდვა სამომავლო მშენებლობებისთვის, რომელიც შეიძლება, საკმაოდ ძვირი ღირდეს. მაგ. ნიუ-იორკში მიწის დიდი ნაკვეთის – Atlantic Yards-ის შესყიდვისთვის ერთ-ერთმა ყველაზე დიდმა ჩინურმა სამშენებლო კომპანიამ 5 მილიარდი დოლარი გადაიხადა. ამჟამად ეს ტერიტორია დახუნძლულია პატარა ქარხნებით, ინდუსტრიული სერვისებით, მოკრძალებული სამეზობლოებით, ხელოვანების სტუდიებითა და შეკრების ადგილებით, რომლებმაც თავისი ადგილი ქვემო მანჰეტენზე ცათამბჯენების მასიური მშენებლობის შედეგად დაკარგეს.

მცხოვრებლების ამ საკმაოდ ურბანულ ნაზავს ჩანაცვლება ემუქრება, როცა ტერიტორიაზე 14 შიშისმომგვრელ ფეშენებელურ ცათამბჯენს ააშენებენ. ეს იქნება სიმჭიდროვის მკვეთრი ზრდა, რომელსაც სინამდვილეში დეურბანიზაციის ეფექტი გააჩნია. იგი იქნება ერთგვარი დე-ფაქტო დახურული სივრცე ბევრი ადამიანით და არა სხვადასხვა ტიპის ადამიანების ერთობა, რომელსაც ურბანულად მივიჩნევთ ხოლმე. ასეთი ტიპის ტენდენცია უკვე ბევრ ქალაქში შეიმჩნევა – ძირითადად ვირტუალური კედლების საშულებით, ასევე ხილულითაც. ჩემი აზრით, რეალური და ვირტუალური კედელიც ქალაქის დეურბანიზციაზე თანაბარ გავლენას ახდენს.

ინვესტიციების მასშტაბი და ხასიათი განირჩევა ურბანული ობიექტებისა და მიწის ნაკვეთების შესყიდვაზე დახარჯული თანხებით. გლობალურმა კორპორაციულმა ინვესტიციამ 2013 წლის შუა რიცხვებიდან 2014 წლის შუა რიცვებამდე 600 მილიარდი დოლარს, ხოლო 2014 წლის შუა პერიოდიდან 2015 წლის შუა პერიოდამდე 1 ტრილიონ დოლარს მიაღწია. ეს მონაცემები მხოლოდ არსებული შენობების შესყიდვას გულისხმობს და არ მოიცავს ახალი შენობების აგებას.

90-იანი წლების პრივატიზაციამ და დერეგულაციამ, რომელიც მთელს მსოფლიოში მიმდინარეობდა და დღემდე შეუფერხებლად გრძელდება, გზა გაუხსნა და გააძლიერა მზარდი ურბანული გიგანტომანია. ამის შედეგად შემცირდა საზოგადოებრივი შენობების რაოდენობა და გაფართოვდა კერძო კორპორციული საკუთრება.
ამის შედეგად საზოგადოებრივი სივრცის მასშტაბმა იკლო. იქ, სადაც ადრე სახელმწიფო ოფისი იყო, რომელიც ამა თუ იმ საზოგადოებრივ ეკონომიკურ საქმიანობას ახორციელებდა და ზედამხედველობდა და ადგილობრივ სამეზობლოს პრობლემების მოგვარებაში ეხმარებოდა, ახლა იქ შეიძლება, რომელიმე კორპორაციის სათაო ოფისი მდებრაობდეს, ან სულაც მდიდირული აპარტამენტები, ან დაცული სავაჭრო ცენტრი.

დე-ურბანიზაცია
რესურსების ათვისების გლობალური გეოგრაფია უკვე დიდი ხანია, დასავლური სამყაროს ეკონომიკური განვითარების მთავარი მამოძრავებელია. ახლა ეს პროცესი საქალაქო სივრცეზეც გადავიდა და საგრძნობლად გასცდა მასთან ტრადიციულად ასოცირებულ პლანტაციებსა და მაღაროებს და კიდევ უფრო გაფართოვდა და ეფექტური გახდა. ურბანულ მიწებზე წვდომისა და კონტროლის კორპორატიზაცია გავრცელდა არამარტო ძვირადღირებული მიწის ნაკვეთებზე, არამედ საშუალო ფენის კუთვნილ მიწებსა და სახელმწიფო ოფისებზეც. ბოლო დროს ჩვენ ვართ ქალაქების დიდი ნაწილის უჩვეულო ფართომასშტაბიანი კორპორაციული შესყიდვების მომსწრენი. რესურსების ათვისების ეს მექანიზმები ხშირად შედეგებზე უფრო კომპლექსური და სასტიკია.

ერთ-ერთი მთავარი ტრანსფორმაცია უმეტესად მცირე კერძო საკუთრებიდან მსხვილ კორპორაციულ მოდელებზე გადასვლაა. ეს პროცესი ეტაპობრივად ხორციელდება და დიდი ხანია, ურბანული მიწების ბაზრისა და განვითარების ნაწილი გახდა, მაგრამ ამ პროცესის დღევანდელ მასშტაბებს ეს ყველაფერი სრულიად სხვა განზომილებაში გადაჰყავს, რაც ქალაქის ისტორიულ დანიშნულებას ცვლის.

ეს განსაკუთრებით სწორია იმიტომ, რომ რაც იყო მცირე და/ან საზოგადოებრივი ხდება მსხვილი და კერძო. ეს ტენდენცია ითვალისწინებს პატარა ქუჩებისა და სკვერების მქონე უბნებში მდებარე მცირე საკუთრებიდან იმ პროექტებზე გადასვლას, რომლებიც მეგაპროექტების საშუალებით ანადგურებენ ქუჩებისა და სკვერების უდიდეს ნაწილს. ეს ქალაქის სივრცის პრივატიზაციას და დე-ურბანიზაციას იწვევს, განურჩევლად დამატებული სიმჭიდროვისა.

დიდი ხნის განმალობაში დიდი ქალაქები იყვნენ კომპლექსურნი და დაუსრულებელნი, რაც სხადასხვა ხალხის, ლოგიკისა და პოლიტიკის ჩართულობის საშუალებას იძლეოდა. დიდი და შერეული ქალაქი არის სასაზღვრე ზონა, სადაც სხვადასხვა სამყაროს წარმომადგენლებს შეუძლიათ, დადგენილი წესების გარეშე შეხვდენენ ერთმანეთს, განურჩევლად იმისა, არიან თუ არა ძალუფლების მქონენი.

ამის წყალობით ქალაქი მცირე და მსხვილი ინოვაციების სივრცე ხდება. ეს ძალუფლების არმქონეების ინოვაციებსაც მოიცავს: იმ შემთხვევაშიც, თუკი ისინი ამ პროცესის შედეგად ძალაუფლებას ვერ მიიღებენ, მაინც ქალაქის კომპონენტებს ქმნიან. ამის წყალობით ისინი მემკვიდრეობას ტოვებენ, რომელიც ქალაქის კოსმოპოლიტიზმს აძლიერებს – ის, რაც ძალიან ცოტა ადგილას შეიძლება, მოხდეს.

კომპლექსურობისა და დაუსრულებლობის ასეთი ნარევი ქმნის ურბანული სუბიექტის და ურბანული სუბიექტობის ფორმირების შესაძლებლობას. ამას შეუძლია, ნაწილობრივ გადაფაროს რელიგიური სუბიექტი, ეთნიკური სუბიექტი, რასობრივი სუბიექტი და ზოგიერთ შემთხვევაში კლასობრივი განსხვავებაც. ქალაქის ცხოვრებაში არის მომენტები, როცა, ჩვენ, ყველანი ურბანული სუბიექტები ვხვდებით – დროისა და სივრცის ერთ-ერთი ასეთი ნარევი პიკის საათია.

მაგრამ დღესდღეობით ჩვენი გლობალური ქალაქები სხვადასხვა წარმოშობისა და კულტურის მქონე ადამიანების მიღების ნაცვლად აძევებენ ადამიანებსა და მრავალფეროვნებას. ქალაქების ახალი მფლობელები, ხშირად დროებითი მაცხოვრებლები, ინტერნაციონალურები არიან, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ ისინი სხვადასხვა კულტურებსა და ტრადიციებს წარმოადგენენ. პირიქით, ისინი წარმატებულთა ახალ გლობალურ კულტურას წამოადგენენ და გასაოცრად ჰომოგენურები არიან, განურჩველად იმისა, რამდენად მრავალფეროვანია მათი ქვეყნები და ენები. ეს არ არის ის ურბანული სუბიექტი, რომელსაც ჩვენი დიდი და შერეული ქალაქები ისტორიულად ქმნიდნენ. უპირველეს ყოვლისა, ეს გლობალური „კორპორაციული“ სუბიექტია.

ურბანული ცვლილებების უდიდესი ნაწილი გარდაუვლად ეფუძნება მანამდე არსებულის განდევნას. მათი დაარსებიდან იქნება ეს სამი ათასი თუ ასი წელი, ქალაქები მუდმივად ანახლებდნენ საკუთარ თავს, რაც იმას ნიშნავს, რომ ყოველთვის იყვნენ გამარჯვებულები და დამარცხებულები. ქალაქების ისტორია სავსეა იმ ადამიანებით, რომლებიც ადრე ღარიბები ან მოკრძალებული საშუალო ფენის წარმომადგენლები იყვნენ, თუმცა ფეხზე დადგნენ, რადგან დიდი ხანია, ქალაქებმა არაჩვეულებრივი მრავალფეროვნება შეითავსეს.ურბანული სივრცის ფართომასშტაბიან კორპორაციულ შესყიდვას დეურბანიზაციული დინამიკა შემოაქვს. ეს არ გაზრდის მრავალფეროვნებას, პირიქით, ის შემოიყვანს სრულიად ახალ ფორმაციას ჩვენს ქალაქებში – დამღლელი მაღალი მდიდრული შენობების გამრავლების სახით.

ამის ახსნის ერთ-ერთი საშუალებაა ის, რომ ეს ახალი „იმპლანტების“ კომპლექსი საკუთარ ლოგიკას შეიცავს, რომელსაც ვერ ვაიძულებთ, ტრადიციული ქალაქის ლოგიკის ნაწილი გახდეს. ის ინარჩუნებს სრულ ავტონომიას, შეიძლება ვთქვათ, რომ ის ყველას ზურგს გვაქცევს და ეს არ არის კარგი ნიშანი.