ბენეტ კლიფორდი
“კავკასიური სახლის” სტაჟიორი
ნაწყვეტი
რელიგიური რადიკალიზაცია, განსაკუთრებით კი სალაფიტურ-ჯიჰადისტური მოძრაობა, ბოლო 15-20 წლის განმავლობაში კავკასიის რეგიონის უსაფრთხოების ძირითად გამოწვევას წარმოადგენს. ჩრდილოეთ კავკასიაში ჩეჩნეთის მეორე ომის პერიოდში (1999-2001) აღმოცენებული წინააღმდეგობიდან სირიაში მიმდინარე კონფლიქტსა და ერაყსა და სირიაში ისლამური სახელმწიფოს აღზევებამდე, თვალსაჩინოა, რომ კავკასიის ქვეყნები განიცდიან რელიგიური ექსტრემიზმის შედეგებს, თუმცა მისი განმაპირობებელი ფაქტორები ბოლომდე შესწავლილი არ არის. გარდა ამისა, მოტივები, რომლებიც რეგიონის სხვადასხვა ნაწილის მცხოვრებლებს უბიძგებს შეუერთდნენ ექსტრემისტულ მოძრაობებს, არაერთგვაროვანია და განპირობებულია ადგილობრივ, რეგიონულ და სახელმწიფო დონეებზე არსებული განსხვავებებით. კავკასიის ქვეყნებში არსებული სხვადასხვა პოლიტიკური, სოციალური და ეკონომიკური სიტუაციის გამო რადიკალიზაციის ბუნება შესაძლოა მკვეთრად განსხვავდებოდეს რეგიონის სხვადასხვა ნაწილში.
წინამდებარე სტატიაში მოკლედაა მიმოხილული ძალადობრივი რელიგიური ექსტრემიზმის დინამიკა კავკასიის სამ ნაწილში – რუსეთის შემადგენლობაში მყოფ ჩრდილოეთ კავკასიის რესპუბლიკებში, საქართველოსა და აზერბაიჯანში. ძირითადად ყურადღება იმ ფაქტორებზეა გამახვილებული, რომლებიც გასულ წლებში გამოიკვეთა და უკავშირდება როგორც სირიასა და ერაყში მიმდინარე კონფლიქტებს, ასევე ისლამური სახელმწიფოს აღზევებასა და მის გავლენას კავკასიაში არსებულ სიტუაციაზე. ძალადობრივი რელიგიური ექსტრემიზმის მიმდინარეობების მიმოხილვა რეგიონის ამ ნაწილებში ორი ტენდენციის ანალიზს ეყრდნობა. მათგან ერთ–ერთი უკავშირდება კავკასიიდან მებრძოლების გადაადგილებას სირიის მიმართულებით სალაფიტ–ჯიჰადისტურ ჯგუფებთან გაერთიანების მიზნით, ხოლო მეორე კავკასიის ქვეყნებში მცხოვრებ სხვადასხვა მუსლიმურ თემებს შორის არსებულ რელიგიურ კონფლიქტს ეხება. დაბოლოს, სტატიაში გაანალიზებულია ჩრდილო კავკასიის, საქართველოსა და აზერბაიჯანის მუსლიმურ თემებში ძალადობრივი რელიგიური ექსტრემიზმის განმაპირობებელ ფაქტორებსა და დინამიკას შორის არსებული განსხვავებები და მსგავსებები.
შესავალი
ისეთი ტერმინების განმარტება, როგორიცაა „რადიკალიზაცია” და „ძალადობრივი ექსტრემიზმი” აკადემიურ წრეებში მწვავე დებატების საგანია. ამავე საკითხზე აქტიურად მსჯელობენ სხვადასხვა სამთავრობო თუ არასამთავრობო ორგანიზაციები მათ მიერ შემუშავებული პოლიტიკის სხვადასხვა დოკუმენტში.1 დაბნეულობის თავიდან აცილების მიზნით წინამდებარე სტატია ეხება მხოლოდ ერთ ექსტრემისტულ მოძრაობას თავისი მკვეთრად გამოხატული ამოცანებით, მიზნებით და ტაქტიკით. „სალაფიზმი“ აღნიშნავს საერთაშორისო მიმდინარეობას ისლამში, რომელიც განსაკუთრებულ ყურადღებას ანიჭებს იმ წესებსა და ჩვეულებებს, რომლებსაც პირველი მუსლიმები მისდევდნენ და ისლამს განიხილავს, როგორც რწმენის ყოვლისმომცველ სისტემას, რომელიც აწესრიგებს პირად და სათემო ცხოვრებას, ასევე საკანონმდებლო და პოლიტიკურ საკითხებს. თუმცა ვიქტოროვიცის (Wiktorowicz, 2006) განმარტების მიხედვით, სალაფიტური ჯიჰადიზმი წარმოადგენს ამ მიმდინარეობის კონკრეტულ მიმართულებას, რომელიც „ისლამური სახელმწიფოების ძალადობრივი მეთოდებით ჩამოყალიბებას უჭერს მხარს“.2 სალაფიტურ–ჯიჰადისტურ მიმდინარეობაში გაერთიანებულია საერთაშორისო ტერორისტული ორგანიზაციების ფართო სპექტრი ალ–ქაიდას და ისლამური სახელმწიფოს ჩათვლით.3
როგორც სალაფიტური, ასევე სალაფიტურ–ჯიჰადისტური მიმართულებების გავრცელება მუსულმანური სამყაროდან კავკასიის ქვეყნებში ორმხრივი ინტერაქციის საშულებით გახდა შესაძლებელი. 1990-იანი წლების დასაწყისში საბჭოთა კავშირის დაშლამ საშუალება მისცა ახალგაზრდა მუსლიმებს გამგზავრებულიყვნენ საზღვარგარეთ (ძირითადად ეგვიპტესა ან საუდის არაბეთში) ისლამის შესასწავლად. სწორედ მათმა ნაწილმა ჩამოიტანა სალაფიტური იდეოლოგია სამშობლოში.4 გარდა ამისა, 1990-იან წლებში მრავალი მუსლიმი ჩამოვიდა კავკასიაში ჩეჩნეთის ომებში მონაწილეობის მისაღებად და რუსეთის ფედერაციის წინააღმდეგ ამბოხებულების დასახმარებლად. ბევრ მათგანს მჭიდრო კავშირები გააჩნდა სალაფიტურ–ჯიჰადისტურ ორგანიზაციებთან, რომლებიც იმ დროისთვის უკვე ძალას იკრებდნენ და შესაბამისად მრავალი ადგილობრივი მუსლიმი აზიარეს სალაფიტურ–ჯიჰადისტურ იდეოლოგიას.5 კავკასიის მუსულმანური დენომინაციის წარმომადგენლებისთვის, რომლებიც კარგად არ იცნობდნენ ისლამის საფუძვლებსა და პრინციპებს საბჭოთა კავშირში რელიგიური განათლების დეფიციტის გამო, შუა აღმოსავლეთის მადრასებში განსწავლული სალაფიტი იმამების სწავლებანი ბევრად უფრო დამაჯერებლად მოჩანდა.6
აუცილებელია ვიცოდეთ, რომ ყველა სალაფიტი არ აღიარებს ძალადობას, როგორც ისლამური მმართველობის დამყარების მეთოდს და შესაბამისად, ეს ადამიანები არ არიან სალაფიტ–ჯიჰადისტები. თუმცა ადგილობრივი მთავრობების მიერ ყველა სალაფიტის (ან, როგორც ისინი უწოდებენ, „ვაჰაბიტის“) ერთ ქვაბში მოხარშვამ და ძალადობის მხარდაჭერის დაბრალებამ, კავკასიაში არსებული სალაფიტური პოლიტიკური, მაგრამ არაძალადობრივი ორგანიზაციების მარგინალიზაცია გამოიწვია.7 როგორც ქვემოთაა აღწერილი, ეს გარემოებები უბიძგებს მუსლიმებს, რომლებიც თავს სოციოპოლიტიკური სისტემიდან გარიყულად გრძნობენ, მხარი დაუჭირონ სალაფიტურ–ჯიჰადისტურ იდეოლოგიას.
ჩრდილოეთი კავკასია
სალაფიტურ–ჯიჰადისტურ მოძრაობებში ჩრდილოეთ კავკასიის მუსლიმების გაწევრიანების ძირითადი მიზეზებია სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსახურების მიერ სალაფიტური მოძრაობის ყველა ასპექტზე უხეში ზეწოლა, კორუფცია/ნეპოტიზმი, არადამაიმედებელი სოციოეკონომიკური მომავალი ადგილობრივი ახალგაზრდებისთვის და სამთავრობო უწყებებსა და „ოფიციალურ“ რელიგიურ ხელისუფლებას შორის თანამშრომლობა.
ეს ფაქტორები სირიისა და ერაყის სამოქალაქო კონფლიქტებამდე და ისლამური სახელმწიფოს აღზევებამდე არსებობდა. მათი წყალობით ჩრდილოეთ კავკასიაში საკმაოდ ადრე – უკვე ჩეჩნეთის მეორე ომის (1999-2001) დროიდან – ჩამოყალიბდა სალაფიტ–ჯიჰადისტების ქსელები. 2000-იანი წლების განმავლობაში ჯამაათის წინააღმდეგობის მოძრაობა ჩეჩნეთის რესპუბლიკიდან ჩრდილოეთ კავკასიის სხვა რესპუბლიკებშიც (განსაკუთრებით დაღესტანში, ინგუშეთსა და ყაბარდო–ბალყარეთში) გავრცელდა.8 დამთხვევას წარმოადგენს ის ფაქტი, რომ 2011 წლამდე, ანუ სირიის კონფლიქტის დაწყებამდე, სულ უფრო ხშირდებოდა სისხლიანი შეტევები, რომლებსაც სალაფიტ–ჯიჰადისტები კავკასიის ემირატის ეგიდით ახორციელებდნენ.9 ამჟამად, კავკასიის ემირატი უფუნქციოდაა დარჩენილი, რადგან ჯიჰადისტური აქტივობების ძირითად ნაწილს ახლა ისლამური სახელმწიფო გეგმავს და ახორციელებს რეგიონული წარმომადგენლობების მეშვეობით. 10
სირიის კონფლიქტმა და როგორც ისლამური სახელმწიფოს, ასევე სხვა სალაფიტურ–ჯიჰადისტური დაჯგუფებების აღზევებამ, რომლებმაც უცხოელი მებრძოლების მოზიდვა შეძლეს, გამოიწვია კავკასიელი სალაფიტურ–ჯიჰადისტური მიმდინარეობის მიმდევრების გადინება ახლო აღმოსავლეთის კონფლიქტებში მონაწილეობის მისაღებად. მიუხედავად იმისა, რომ ზუსტი და მეთოდოლოგიურად სწორად გამოთვლილი მონაცემების პოვნა ძნელია, ხელისუფლება თვლის, რომ სულ მცირე 1.000 მებრძოლმა დატოვა რუსეთის ჩრდილოეთ კავკასიის ქვეყნები სირიასა და ერაყში საბრძოლველად.11 უფრო მეტიც, არსებობს მტკიცებულებები, რომ ჩრდილოეთ კავკასიის უსაფრთხოების სამსახურებმა ხელიც კი შეუწყვეს მებრძოლებს დაეტოვებინათ ქვეყანა იმ იმედით, რომ შეტევას აღარ განახორციელებდნენ რუსეთის ტერიტორიაზე.12 ამასობაში, ჩრდილოეთ კავკასიაში დარჩენილი სალაფიტური მიმდინარეობის მორწმუნეები იდევნებიან, ხშირად ეწყობა რეიდები სალაფიტურ მეჩეთებში, სალაფიტური პარტიები ვერ იღებენ მონაწილეობას რესპუბლიკების პოლიტიკურ ცხოვრებაში. ხშირია შემთხვევები, როდესაც პოლიცია ქუჩაში აჩერებს და აპატიმრებს ადამიანებს არალეგალური შეიარაღებული ფორმირებების წევრობის საბაბით, ყოველგვარი მტკიცებულებების გარეშე, მხოლოდ და მხოლოდ მათი ჩაცმულობის ან იერსახის გამო .13
რადგან ადგილობრივი ხელისუფლების წარმომადგენლები არ განასხვავებენ სალაფიზმის ძალადობრივ და არაძალადობრივ მიმდინარეობებს, ჩრდილოეთ კავკასიის ახალგაზრდებს უფრო მეტად სალაფიტური ჯიჰადიზმი იზიდავს, რადგან მიიჩნევენ, რომ ის პოლიტიკური ცვლილების ერთადერთი საშუალებაა ძალადობრივი გზებით. ეს ახალგაზრდები, რომლებსაც არ ეძლევათ კარიერული ზრდის საშუალება კორუფციისა და ნეპოტიზმის გამო, რელიგიურ კონსერვატიზმს პირადი წარმატების გზად მიიჩნევენ.14 სალაფიტური მეჩეთებიდან, რომლებსაც ხშირად ფარულად უწევთ ფუნქციონირება უსაფრთხოების სამსახურების ზეწოლის გამო, ადამიანებს იბირებენ ძალადობრივი ექსტრემისტული ორგანიზაციები, რის შემდეგ ან საზღვარგარეთ მიემგზავრებიან კონფლიქტებში მონაწილეობის მისაღებად, ან ჩრდილოეთ კავკასიაშივე ახორციელებენ ტერორისტულ აქტებს.
ამ სიტუაციას კიდევ უფრო ართულებს ადგილობრივ მთავრობებს, უსაფრთხოების ადგილობრივ/ფედერალურ სამსახურებსა და სასულიერო ავტორიტეტებს შორის არსებული ურთიერთობების ჩახლართული ქსელი. ჩრდილოეთ კავკასიური რესპუბლიკების მთავრობები დიდი ხანია ფინანსურ დახმარებას უწევენ და აძლიერებენ ეგრეთ წოდებული „ტრადიციული“ ისლამის ლიდერებს. ამის ყველაზე თვალსაჩინო მაგალითია ჩეჩნეთის რესპუბლიკის ხელმძღვანელის რამზან კადიროვის მხარდაჭერა სუფიტების საძმოს (Qadiri tariqa) მიმართ და ასევე დაღესტნის მუსლიმთა სამმართველო, რომელიც ეთნიკურად ავარი სუფი მუსლიმების კონტროლის ქვეშაა მისი დაარსების დღიდან.15 რელიგიასთან დაკავშირებული სახელმწიფო სამსახურები სრულად აკონტროლებენ რელიგიურ სასწავლებლებს, ნიშნავენ სასულიერო პირებს მეჩეთებში, უხდიან ხელფასებს სასულიერო ოფიციალურ პირებს მაშინ, როდესაც სალაფიზმის მიმდევრები რელიგიური განათლების მიღმა და პოლიტიკაში ადგილის გარეშე რჩებიან.16 შესაბამისად, ისინი მიმართავენ ძალადობას მთავრობების, უსაფრთხოების სამსახურების და სუფისტური ინსტიტუტების წინააღმდეგ სტატუს კვოს მიმართ საკუთარი უკმაყოფილების გამოსახატავად.
საქართველო
საქართველოდან სალაფიტურ–ჯიჰადისტურ მოძრაობებში მონაწილეობის მოსურნეთათვის ყველაზე მნიშვნელოვან მოტივაციას ქვეყანაში მუსლიმური თემების წინაშე არსებული ბარიერები წარმოადგენს, რაც ხელს უშლის მათ პოლიტიკურ და სოციოეკონომიკურ ინტეგრაციას. ამას ემატება მუსლიმური პოლიტიკური ინსტიტუტების ვიწრო ავტონომია და მუსლიმებსა და მართლმადიდებელ ქრისტიანებს შორის არსებული რელიგიური კონფლიქტი.
ჩრდილოეთ კავკასიისა და აზერბაიჯანისგან განსხვავებით, რომელთა მოსახლეობის დიდი ნაწილი მუსლიმია, საქართველოში მუსლიმები რელიგიურ უმცირესობას წარმოადგენენ (მოსახლეობის დაახლოებით 10.7%).17 უფრო მეტიც, საქართველოს მუსულმანური თემი ეთნიკურად საკმაოდ ჭრელია (მასში შედიან აზერბაიჯანელები, ეთნიკური ქართველები, ქისტები და ავარები) და სხვადასხვა ისლამურ მიმდინარეობას აერთიანებს (სუნიტები, სუფისტები, შიიტები და სალაფიტები).18 ქვეყანაში მოსახლეობის 80% თავს მართლმადიდებელ ქრისტიანად მიიჩნევს, ხოლო მართლმადიდებლები საქართველოს პოლიტიკის ძირითად ძალას წარმოადგენენ. მუსულმანური დასახლებები, თავისი კომპაქტურობის მიუხედავად, ქრისტიანულ სოფლებთან ახლოს მდებარეობს.19
სალაფიტურ–ჯიჰადისტური მიმდინარეობა საქართველოში 2000-იანი წლების შუა პერიოდიდან შემოვიდა და განსაკუთრებული პოპულარობა მოიპოვა პანკისის ხეობის ახალგაზრდებსა და იმ დასახლებებში, სადაც ეთნიკურად ქართველი მუსლიმები სახლობენ აჭარის რეგიონიდან.20 2011 წელს სირიის კონფლიქტის დაწყებიდან მოყოლებული, საქართველოდან დაახლოებით 50-დან 200 მოქალაქემდე გაემგზავრა კონფლიქტურ ზონაში სალაფიტურ–ჯიჰადისტურ ჯგუფებში გაწევრიანების მიზნით. მათგან დაახლოებით 30 ემსხვერპლა 2011 წელს მიმდინარე საომარ მოქმედებებს.21 საქართველოდან წასული მებრძოლების უმრავლესობა პანკისელი ქისტები არიან, თუმცა არსებობს მონაცემები ეთნიკურად ქართველებით დასახლებული „ეკომიგრანტების“ სოფლებიდან და აზერბაიჯანული სოფლებიდან წასული მებრძოლების შესახებაც.22
ეკონომიკური პრობლემების გარდა (უმუშევრობა, სიღარიბე, განუვითარებელი ინფრასტრუქტურა), რომლებიც საქართველოს სოფლად მცხოვრებ მოსახლეობას აწუხებს, მუსულმანურ თემებს დამატებით იმ სოციოპოლიტიკურ ბარიერებთან გამკლავება უწევთ, რომლებიც ტრადიციულად ხელს უშლიან მათ ინტეგრაციას. საქართველოს მუსულმანური უმცირესობა არ არის პროპორციულად წარმოდგენილი არა მხოლოდ მთავრობაში, არამედ იმ სამსახურებშიც კი, რომლებიც უშუალოდ არიან პასუხისმგებლები რელიგიური საკითხების მოგვარებაზე.23 იზოლაციის, განვითარების დაბალი დონისა და ზოგ შემთხვევაში ენობრივი ბარიერის გამო, მუსულმან თემებს ჩამოუყალიბდათ არც თუ უსაფუძვლო ეჭვი, რომ შესაძლოა საქართველოს პოლიტიკურ სისტემაში ჩართულობამაც კი ვერ შეცვალოს მათი ცხოვრება უკეთესობისკენ.24 სწორედ ამ ფონზე მოიპოვა პოპულარობა ისლამის სალაფიტურმა მიმდინარეობამ, განსაკუთრებით კი მისმა ჯიჰადისტურმა ფრთამ, რომელიც უარს ამბობს პოლიტიკურ ჩართულობაზე ძალადობის სასარგებლოდ.
ისლამის სალაფიტური მიმდინარეობის აღმასვლამ საქართველოს მუსულმანურ თემებშიც გამოიწვია შიდა დაძაბულობა. მაშინ, როდესაც უფროსი თაობის მუსლიმები უფრო მეტად ეგრეთ წოდებულ „ტრადიციულ“ ისლამს მისდევენ (შიიტური ისლამი, სუფიზმი ან სუნიტური მიმდინარეობა ), ახალგაზრდა მორწმუნეებს სალაფიტური ისლამი იზიდავს. ამავე დროს, საქართველოს მუსლიმური ოფიციოზი უშუალოდ უჭერს მხარს ისლამის „ტრადიციულ“ მიმდინარეობას სალაფიზმის ჩასახშობად, რაც, თავის მხრივ, აჩენს ზოგად აღქმას იმისა, რომ ისინი არ არიან მიუკერძოებლები და ქვეყნის უსაფრთხოების სამსახურის გავლენის ქვეშ იმყოფებიან. 25 მიუხედავად იმისა, რომ ბოლო წლების განმავლობაში ინდივიდუალურ დონეზე არ შეინიშნება რაიმე სერიოზული დაპირისპირება სალაფიზმის მიმდევრებსა და სხვა მიმდინარეობის მუსლიმებს შორის, საქართველოს მულტიეთნიკურ რეგიონებში მოსახლე მუსლიმებსა და მართლმადიდებელ ქრისტიანებს (განსაკუთრებით აჭარაში, გურიასა და სამცხე–ჯავახეთში) შორის დაპირისპირებათა რიცხვი იზრდება, რაც სალაფიტურ–ჯიჰადისტური მოძრაობის ცეცხლზე ასხამს ნავთს.26
აზერბაიჯანი
აზერბაიჯანში სალაფიტურ–ჯიჰადისტურ მოძრაობაში გაწევრიანების მსურველთა ძირითად მოტივებს შორისაა ალიევის ხელისუფლების ხისტი პოლიტიკა სალაფიზმის მიმდევრების მიმართ, ასევე ეთნიკური და რეგიონული უთანასწორობა და შიიტი უმრავლესობის წინააღმდეგობა თავსმოხვეული სეკულარული პოლიტიკის მიმართ.
აზერბაიჯანის მოსახლეობის დიდ ნაწილს – 95%-ს, მუსლიმები შეადგენენ, რომელთა უმეტესობა შიიტური ისლამის მიმდევარია.27 მიუხედავად იმისა, რომ ოფიციალური მონაცემების მიხედვით ქვეყნის სუნიტური უმცირესობა მხოლოდ 15%-ს შეადგენს, ანალიტიკოსთა ნაწილი მიიჩნევს, რომ მათი რაოდენობა თითქმის 40%-ია.28 განსხვავებული მონაცემები განპირობებულია აზერბაიჯანში რელიგიურობისა და სექტანტობის ტრადიციულად დაბალი დონით: 2012 წელს ისლამის შესახებ გამოკითხვის მონაწილეთა 82%-მა განაცხადა, რომ თავს მუსლიმებად თვლიდნენ, თუმცა რომელიმე კონკრეტული სექტისადმი მიკუთვნების გარეშე (ძირითადად იგულისხმება შიიტური და სუნიტური მიმდინარეობები).29 ზოგადად, აზერბაიჯანული საზოგადოება და მოქმედი ხელისუფლების მიერ გატარებული პოლიტიკა ცალსახად ანიჭებს უპირატესობას სეკულარიზმსა და სეკულარიზაციას.30
თუმცა აზერბაიჯანს სალაფიტური მიმდინარეობის საკმაოდ ხანგრძლივი ისტორია აქვს. ჯერ კიდევ 1986 წელს სალაფიტური მოძღვრება ქვეყანაში დროებით ჩამოსულმა სწავლულებმა შემოიტანეს. დაახლოებით ამავე პერიოდში აშენდა ბაქოში პირველი სალაფიტური მეჩეთი,31 მაგრამ სალაფიტური ჯიჰადიზმის გავრცელება მაინც იმ აზერბაიჯანელებს უკავშირდება, რომლებიც ჩრდილოეთ კავკასიაში მიმდინარე კონფლიქტებში მონაწილეობდნენ. 2000-იანი წლების დასაწყისში ჩრდილოეთ კავკასიაში გადასულ მებრძოლთა ნაწილმა, რომლებიც „ტყის ძმების“ სახელწოდებით იყვნენ ცნობილნი, აზერბაიჯანში ჩრდილოეთ კავკასიის საზღვრის გადმოსწვრივ რამდენიმე ბაზა დააარსეს ტერორისტული აქტების განხორციელების მიზნით, მათ შორის 2008 წელს აბუ ბაქრის მეჩეთის დაბომბვის ჩათვლით. 32
თავდაპირველი ანალიზის მიხედვით, არსებობს მჭიდრო კორელაცია 2011 წლის შემდეგ სირიასა და ერაყში ნაომარი აზერბაიჯანელების მშობლიურ ქალაქებს და იმ ქალაქებს შორის, საიდანაც ჩეჩნეთის ომებში მონაწილე აზერბაიჯანელები არიან წარმოშობით.33 სალაფიტურ–ჯიჰადისტური მიმდინარეობის მხარდამჭერთა დიდი კონცენტრაცია შეინიშნება იმ ქალაქებში, რომლებიც ჩეჩნეთსა და დაღესტანს ჩრდილოეთი მხრიდან ესაზღვრება. განსაკუთრებით გამოირჩევა ის ადგილები, სადაც ეთნიკური უმცირესობები – ლეზგინები, ავარები, დარგინები და ცახურები სახლობენ და ასევე ინდუსტრიული ქალაქი სუმგაიტი.34 მებრძოლების მაღალი მაჩვენებელი ფიქსირდება აზერბაიჯანელი მებრძოლების თემაზე მომუშავე ცნობილი რეგიონული მკვლევრის 2016 წლის მონაცემების მიხედვით. სირიასა და ერაყის კონფლიქტებში მონაწილე 800-ზე მეტი აზერბაიჯანელიდან 200-ზე მეტი შეეწირა ამ კონფლიქტებს.35 ალიევის ხელისუფლება 1990-იანი წლების განმავლობაში „შემწყნარებლურ“ პოლიტიკას ატარებდა სალაფიზმისადმი. თუმცა 11 სექტემბრის ტერაქტისა და განსაკუთრებით 2008 წელს აბუ ბაქრის მეჩეთის დაბომბვის შემდეგ ალიევის ხელისუფლება შეეცადა საერთოდ აღმოეფხვრა სალაფიტური ისლამი.36 შედეგად, დაიხურა სალაფიტური მეჩეთი და მედრესე, ხოლო სალაფიტურ პოლიტიკურ პარტიებს უარს ეუბნებოდნენ რეგისტრაციაზე, აპატიმრებდნენ აქტივისტებს და ზოგ შემთხვევაში მამაკაცებს იძულებით პარსავდნენ წვერს.37 უსაფრთხოების სამსახურები განსაკუთრებული სიფრთხილით იმ ადგილებში მუშაობენ, რომლებიც დედაქალაქის მიღმა მდებარეობს და დასახლებულია ეთნიკური უმცირესობებით. განსაკუთრებით ეს ეხება ქვეყნის ჩრდილოეთ საზღვართან არსებულ რეგიონებსა და ქალაქ სუმგაიტს.38 ამ ზომების წარმატება განპირობებულია მჭიდრო კოორდინაციით ქვეყნის უსაფრთხოების სამსახურებსა და ოფიციალურ რელიგიურ უწყებებს, განსაკუთრებით კი რელიგიის საკითხთა სახელმწიფო კომიტეტს, შორის.39 სალაფიზის წინააღმდეგ მიმართულმა კამპანიამ ვერ შეძლო მისი ამოძირკვა. უფრო მეტიც – ზეწოლის გამო სალაფიტები იძულებულები არიან ფარულად აწარმოონ საქმიანობა, რაც, თავის მხრივ, სალაფიზმის მიმდევრების მზარდი მარგინალიზაციის საფუძველს წარმოადგენს.
დასკვნა
სტატიაში განხილულ სამ გეოგრაფიულ არეალს შორის არსებული პოლიტიკური, ეკონომიკური და სოციალური განსხვავებების მიუხედავად, კავკასიაში სალაფიტურ–ჯიჰადისტური მიმდინარეობის პოპულარობას რამდენიმე საერთო ფაქტორი განაპირობებს. უფრო კონკრეტულად, ეს არის სალაფიტური მოძრაობის ყველა სახესხვაობის, როგორც ძალადობრივის, ასევე არაძალადობრივის, გაერთიანება ერთი იარლიყის („ვაჰაბიტი“, „ექსტრემისტი“ და ა.შ) ქვეშ და შესაბამისად, სალაფიტური მოძრაობის წევრებზე გამკაცრებული კონტროლი უსაფრთხოების სამსახურების მხრიდან, რაც ყოველგვარ შანსს უკარგავს სალაფიზმის მიმდევრებს გახდნენ საკუთარი ქვეყნების პოლიტიკური პროცესის მონაწილეები. კავკასიის ქვეყნების მთავრობების დამოკიდებულებამ, რომელიც სალაფიზმის ყველა ასპექტს ერთნაირად ძალადობრივად მიიჩნევს, წარმოშვა მანკიერი წრე, სადაც მოლოდინები თავისთავად მართლდება. განსაკუთრებით ეს ეხება ჩრდილოეთ კავკასიის რესპუბლიკებსა და აზერბაიჯანს, სადაც სალაფიზმზე მიტანილმა იერიშმა აიძულა ეს უკანასკნელი უფრო ძალადობრივი გზა მოეძებნა, საკუთარი ქვეყნების საზღვრებს გარეთ მიმდინარე ჯიჰადისტურ მოძრაობებში მონაწილეობისა და სამშობლოში ტერორისტული აქტების განხორციელების ჩათვლითაც კი.
გარდა ამისა, ისლამის კონტროლის მცდელობა სამივე სახელმწიფოში, განსაკუთრებით კი თანამშრომლობის განმტკიცება სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსახურებსა და ქვეყნის რელიგიურ სააგენტოებს შორის, ქმნის კონფლიქტს ისლამის სალაფიტურ და სხვა მიმდინარეობებს შორის. საჭიროა შეიქმნას მუსლიმთა დამოუკიდებელი რელიგიური სააგენტოები, რადგან მუსლიმთა შორის მიმდინარე შიდა რელიგიურ უთანხმოებაში კავკასიის სეკულარული სახელმწიფოების ჩარევამ წარმოშვა პარადიგმა, რომელშიც „ტრადიციული“ ისლამი ავტომატურად ასოცირდება სახელმწიფო უწყებებთან. შესაბამისად, ისლამის სალაფიტური მიმდინარეობის მიმდევრებს არ ეძლევათ პოლიტიკურ პროცესებში მონაწილეობის საშუალება, რაც, თავის მხრივ, ძალადობისკენ უბიძგებს მათ.
გამოყენებული ლიტერატურა
Balci, B. (2013). The Syrian crisis: a view from Azerbaijan. Foreign Policy Journal Op-Ed, Carnegie Endowment for International Peace, March 18. http://carnegieendowment.org/2013/03/18/syrian-crisis-view-from-azerbaijan-pub-52295
Campana, Aurélie, and Jean-François Ratelle (2014). A Political Sociology Approach to the Diffusion of Conflict from Chechnya to Dagestan and Ingushetia. Studies in Conflict & Terrorism 37 (2): 115–134.
Cecire, M. (2016). Same sides of different coins: contrasting militant activisms between Georgian fighters in Syria and Ukraine. Caucasus Survey, 4(3), 282-295.
Clifford, B. (2015) “Georgian Foreign Fighters in Syria and Iraq: Factors of Violent Extremism and Recruitment”. Georgian Foundation for Strategic and International Studies Expert Opinion, no. 48. http://gfsis.org/library/view-opinion-paper/48
Goyushov, A. (2012). Islam in Azerbaijan (Historical Background). Caucasus Analytical Digest 44: 2–17. http://www.css.ethz.ch/publications/pdfs/CAD-44-2-4.pdf
Knysh, Alexander. 2007. “Contextualizing the Salafi–Sufi Conflict (from the Northern Caucasus to Hadramawt).” Middle Eastern Studies 43 (4): 503–30.
Lonardo, D. (2016). The Islamic State and the connections to historical networks of Jihadism in Azerbaijan. Caucasus Survey, 4(3), 239-260.
Moore, C., & Tumelty, P. (2009). Assessing unholy alliances in Chechnya: From communism and nationalism to Islamism and Salafism. Journal of Communist Studies and Transition Politics, 25(1), 73-94.
National Statistics Office of Georgia (2016). “2014 General Population Census: Main Results”. April 28 http://geostat.ge/cms/site_images/_files/english/population/Census_release_ENG_2016.pdf
North Caucasus Caucus (2014). Guest Post: Azerbaijani foreign fighters in Syria. Jihadology, January 28. http://jihadology.net/2014/01/28/guest-post-azerbaijani-foreign-fighters-in-syria/
O’Loughlin, J., Holland, E. C., & Witmer, F. D. (2011). The Changing Geography of Violence in Russia’s North Caucasus, 1999-2011: Regional Trends and Local Dynamics in Dagestan, Ingushetia, and Kabardino-Balkaria. Eurasian Geography and Economics, 52(5), 596-630.
Pelkmans, M. (2006). Defending the border: identity, religion, and modernity in the Republic of Georgia. Cornell University Press.
Pew Forum (2009). Mapping the Global Muslim Population, October 2009. http://www.pewforum.org/files/2009/10/Muslimpopulation.pdf
Prasad, C. (2012). Georgia’s Muslim Community: A Self-Fulfilling Prophecy? ECMI Report #58. http://www.ecmi.de/uploads/tx_lfpubdb/Working_Paper_58_En.pdf
Sanikidze, G., & Walker, E. W. (2004). Islam and Islamic practices in Georgia. Berkeley Program in Eurasian and East European Studies.
Schmid, A. P. (2013). Radicalisation, de-radicalisation, counter-radicalisation: A conceptual discussion and literature review. ICCT Research Paper, 97, 22.
The Soufan Group (2015). Foreign Fighters: An Updated Assessment of the Flow of Foreign Fighters into Syria and Iraq. http://soufangroup.com/wp-content/uploads/2015/12/TSG_ForeignFightersUpdate3.pdf
Souleimanov, E., & Ehrmann, M. (2013). The Rise of Militant Salafism in Azerbaijan and Its Regional Implications. Middle East Policy, 20(3), 111-120.
Tolerance and Diversity Institute (2014). Joint Statement on the Facts of Restricting the Rights of Muslim Community in Kobuleti. September 24. http://www.tdi.ge/en/statement/joint-statement-facts-restricting-rights-muslim-community-kobuleti
Valiyev, A. (2005). Azerbaijan: Islam in a post-soviet republic. Middle East Review of International Affairs, 9(4), 1-13.
Weiss, M. (2015). Russia’s Double Game with Islamic Terror. The Daily Beast, August 23. http://www.thedailybeast.com/articles/2015/08/23/russia-s-playing-a-double-game-with-islamic-terror0.html
Wilhelmsen, J. (2009). Islamism in Azerbaijan: how potent?. Studies in Conflict & Terrorism, 32(8), 726-742.
Wiktor-Mach, D. (2009). Competing Islamic traditions in the Caucasus. Caucasian Review of International Affairs, 3(1), 63-69
Wiktorowicz, Q. (2006). Anatomy of the Salafi movement. Studies in Conflict & Terrorism, 29(3), 207-239.
Youngman, M. (2016). Between Caucasus and caliphate: the splintering of the North Caucasus insurgency. Caucasus Survey, 4(3), 194-217.
1 Schmid, A. P. (2013). Radicalisation, de-radicalisation, counter-radicalisation: A conceptual discussion and literature review [შმიდი, ა.პ. (2013) რადიკალიზაცია, დე-რადიკალიზაცია, კონტრრადიკალიზაცია: კონცეპტუალური მსჯელობები და ლიტერატურის მიმოხილვა]. ICCT Research Paper, 97, 22.
2 Wiktorowicz, Q. (2006). Anatomy of the Salafi movement. Studies in Conflict & Terrorism, 29(3), 225 [ვიქტოროვიც, ქ. (2006) სალაფიტური მოძრაობის ანატომია. კონფლიქტისა და ტერორიზმის კვლევები]
3 იქვე.
4 მაგალითად, დაღესტანში: Ibragimov, M. R., & Matsuzato, K. (2014). Contextualized violence: politics and terror in Dagestan [იმბრაგიმოვი, მ.რ. და მაცუზატო, კ. (2014). კონტექსტუალიზებული ძალადობა: პოლიტიკა და ტერორი დაღესტანში]. Nationalities Papers, 42(2), 291
5 Knysh, Alexander. 2007. “Contextualizing the Salafi–Sufi Conflict (from the Northern Caucasus to Hadramawt) [კნიში, ალექსანდერ. 2007.”სალაფიტურ-სუფიტური კონფლიქტის კონტექსტუალიზაცია ჩრდილოეთ კავკკასიიდან ჰადრამავატამდე)] Middle Eastern Studies 43 (4): 515-516
6 იქვე.
7 Wiktor-Mach, D. (2009). Competing islamic traditions in the Caucasus [ვიკტორ-მახი, დ. (2009). მოქიშპე მუსულმანური ტრადიციები კავკასიაში]. Caucasian Review of International Affairs, 3(1), 63-64
8 O’Loughlin, J., Holland, E. C., & Witmer, F. D. (2011). The Changing Geography of Violence in Russia’s North Caucasus, 1999-2011: Regional Trends and Local Dynamics in Dagestan, Ingushetia, and Kabardino-Balkaria [ო’ლაფლინი, ჯ., ჰოლანდი, ე.კ, და უინტერი, ფ.დ. (2011). ძალადობის ცვალებადი გეოგრაფია რუსეთის ჩრდილოეთ კავკასიაში, 1999-2011: რეგიონალური ტენდენციები და ადგილობრივი დემოკრატია დაღესტანში, ინგუშეთსა და ყაბარდო-ბალყარეთში]. Eurasian Geography and Economics, 52(5), 596-600.
9 იქვე.
10 Youngman, M. (2016). Between Caucasus and caliphate: the splintering of the North Caucasus insurgency [იანგმენი, მ. (2016) კავკასიასა და ხალიფატს შორის: .ნაპრალი ჩრდილოეთ კავკასიის ამბოხში] Caucasus Survey, 4(3), 194-200.
11 The Soufan Group (2015). Foreign Fighters: An Updated Assessment of the Flow of Foreign Fighters into Syria and Iraq. [სუფანის ჯგუფი (2015). უცხოელი მებრძოლები: სირიასა და ერაყში უცხოელი მებრძოლების შედინების განახლებული შეფასება]. ხელმისაწვდომია: http://soufangroup.com/wp-content/uploads/2015/12/TSG_ForeignFightersUpdate3.pdf
12 Weiss, M. (2015). Russia’s Double Game with Islamic Terror [ვაისი, მ. (2015). რუსეთის ორმაგი თამაში ისლამურ ტერორთან]. The Daily Beast, August 23. ხელმისაწვდომია: http://www.thedailybeast.com/articles/2015/08/23/russia-s-playing-a-double-game-with-islamic-terror0.html
13 Campana, Aurélie, and Jean-François Ratelle. 2014. “A Political Sociology Approach to the Diffusion of Conflict from Chechnya to Dagestan and Ingushetia.” [კამპანა ორელი და ჟან-ფრანსუა რატელი, 2014. ‘ჩეჩნეთიდან დაღესტანსა და ინგუშეთში კონფლიქტის დიფუზიის პოლიტიკურ-სოციოლოგიური მიდგომა] Studies in Conflict & Terrorism 37 (2): 123-125
14 იქვე., 124-126
15 Moore, C., & Tumelty, P. (2009). Assessing unholy alliances in Chechnya: From communism and nationalism to Islamism and Salafism [მური, შ. და თამელთი, პ. (2009). უწმინდურთა კავშირის შეფასება ჩეჩნეთში: კომუნიზმისა და ნაციონალიზმიდან სალაფიზმამდე]. Journal of Communist Studies and Transition Politics, 25(1), 75-80, see also Ibragimov and Matsuzato
16 იქვე.
17 საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური (2016). “მოსახლეობის საყოველთაო აღწერა: ძირითადი შდეგები”. 28 აპრილი. ხელმისაწვდომია: http://geostat.ge/cms/site_images/_files/english/population/Census_release_ENG_2016.pdf
18 Sanikidze, G., & Walker, E. W. (2004). Islam and Islamic practices in Georgia [სანიკიძე, გ., და უოკერი, ე.ვ. (2004). ისლამი და მისი პრაქტიკები საქართველოში]. Berkeley Program in Eurasian and East European Studies.
19 იქვე.
20 Cecire, M. (2016). Same sides of different coins: contrasting militant activisms between Georgian fighters in Syria and Ukraine [ჩეჩირე, მ. (2016). სხვადასხვა მონეტის იგივე მხარეები: სირიასა და უკრაინაში მებრძოლი ქართველი მებრძოლების სამხედრო აქტივიზმის შედარება]. Caucasus Survey, 4(3), 287-288.
21 მონაცემები ეფუძნება ავტორის მიერ მონაწილეებისა და გარდაცვალების შემთხვევების შესახებ შედგენილ მონაცემთა ბაზასა და სუფანის ჯგუფის მონაცემებს (2015).
22 Clifford, B. (2015) “Georgian Foreign Fighters in Syria and Iraq: Factors of Violent Extremism and Recruitment” [კლიფორდი, ბ. (2015) ‘ქართველი მებრძოლები სირიასა და ერაყში: ძალადობრივი ექსტრემიზმის და რეკრუტმენტის მოტივატორები]. Georgian Foundation for Strategic and International Studies Expert Opinion, no. 48. ხელმისაწვდომია: http://gfsis.org/library/view-opinion-paper/48
23 იქვე.
24 Prasad, C. (2012). Georgia’s Muslim Community: A Self-Fulfilling Prophecy? [პრასადი, ს. (2012). საქართველოს მულიმური თემი: საბედისწერო წინასწარმეტყველება?] ECMI Report #58 ხელმისაწვდომია: http://www.ecmi.de/uploads/tx_lfpubdb/Working_Paper_58_En.pdf
25 Pelkmans, M. (2006). Defending the border: identity, religion, and modernity in the Republic of Georgia [პელკმანსი, მ. (2006) საზღვრის განსაზღვრა: იდენტობა, რელიგია და მოდერნულობა საქართველოს რესპუბლიკაში]. Cornell University Press .
26 ტოლერანტობისა და მრავალფეროვნების ინსტიტუტი (2014). ერთობლივი განცხადება ქობულეთის მუსულმანი თემისთვის უფლებების შეზღუდვის შემთხვევებზე. September 24. ხელმისაწვდომია: http://www.tdi.ge/en/statement/joint-statement-facts-restricting-rights-muslim-community-kobuleti
27 Pew Forum (2009). Mapping the Global Muslim Population, October 2009 [მუსულმანური მოსახლეობის გლობალური მეფინგი]. ხელმისაწვდომია: http://www.pewforum.org/files/2009/10/Muslimpopulation.pdf
28 Balci, B. (2013). The Syrian crisis: a view from Azerbaijan [ბალჩი, ბ. (2013) სირიის კრიზისი: თვალსაზრისი აზერბაიჯანიდან]. Foreign Policy Journal Op-Ed, Carnegie Endowment for International Peace, March 18. ხელმისაწვდომია: http://carnegieendowment.org/2013/03/18/syrian-crisis-view-from-azerbaijan-pub-52295
29 Goyushov, A. (2012). Islam in Azerbaijan (Historical Background) [გოიუშოვი, ა. (2012). ისლამი აზერბაიჯანში (ისტორიული მიმოხილვა)] Caucasus Analytical Digest 44: 2–3. ხელმისაწვდომია: http://www.css.ethz.ch/publications/pdfs/CAD-44-2-4.pdf
30 Valiyev, A. (2005). Azerbaijan: Islam in a post-soviet republic [ვალიევი, ა. (2005) აზერბაიჯანი: ისლამი პოსტსაბჭოთა რესპუბლიკაში]. Middle East Review of International Affairs, 9(4), 1-2
31 Lonardo, D. (2016). The Islamic State and the connections to historical networks of Jihadism in Azerbaijan [ლონარდო, დ. (2016). ისლამური სახელმწიფო და კავშირები ჯიჰადიზმის ისტორიულ ქსელებთან აზერბაიჯანში] Caucasus Survey, 4(3), 242.
32 იქვე., 243-247
33 North Caucasus Caucus (2014). Guest Post: Azerbaijani foreign fighters in Syria [სტუმრის ნარკვევი: აზერბაიჯანელი მებრძოლები სირიაში]. Jihadology, January 28. ხელმისაწვდომია: http://jihadology.net/2014/01/28/guest-post-azerbaijani-foreign-fighters-in-syria/
34 იქვე
35 ლონარდო, 239
36 Wilhelmsen, J. (2009). Islamism in Azerbaijan: how potent?.[ვილელმსენი, ჯ. (2009). რამდენად მძლავრია ისლამიზმი აზერბაიჯანში?] Studies in Conflict & Terrorism, 32(8), 733.
37 იქვე., 733-734
38 Souleimanov, E., & Ehrmann, M. (2013). The Rise of Militant Salafism in Azerbaijan and Its Regional Implications [სულეიმანოვი, ი., და ერმანი, მ. (2013). სამხედრო სალაფიზმის აღმასვლა და მისი გავლენა რეგიონზე]. Middle East Policy, 20(3), 117-120.
39 ვილელმსენი, 728-729
