მარქსსა და ენგელსს არ დაუტოვებიათ ეროვნული საკითხის დარეგულირების კონცეფციები, ისინი პროლეტარული სოლიდარობის მოწოდებით შემოიფარგლნენ. მაგრამ მეცხრამეტე საუკუნის მიწურულსა და მეოცე საუკუნის დასაწყისში მარქსისტებიც მიხვდნენ, რომ ნაციონალიზმი არსებობდა, ის გახლდათ სერიოზული ფაქტორი და საჭირო იყო პოლიტიკის შემუშავება. ლენინს არ სურდა, რომ ბოლშევიკთა ნაციონალური პოლიტიკის ავტორი რუსი ყოფილიყო. ამიტომ, მან კონცეფციის შემუშავება სტალინს დაავალა. ამ უკანასკნელმა 1913 წელს დაწერა ნაშრომი „მარქსიზმი და ეროვნული საკითხი“. 1917 წელს, ბოლშევიკთა ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ, სტალინი გახდა საბჭოთა რუსეთის ეროვნებათა სახალხო კომისარი, ანუ ეროვნებათაშორისი ურთიერთობების მინისტრი, ხოლო ლენინის გარდაცვალების შემდეგ სტალინი საბჭოთა იმპერიას ჩაუდგა სათავეში. შესაბამისად, 1913 წლიდან 1953 წლამდე, მთელი 40 წლის განმავლობაში, სტალინი განსაზღვრავდა ბოლშევიკების ნაციონალურ პოლიტიკას. 1913 წელს დაწერილი მისი ნაშრომის შინაარსის ანალიზი მოწმობს, რომ მისი ინსპირაციის წყარო სამხრეთ კავკასიის ერთა შორის ურთიერთობა იყო.
სამხრეთ კავკასიის ბოლშევიკური ოკუპაციის შემდეგ, ეროვნულ საკითხზე სტალინს დაპირისპირება მოუწია ლენინთან. სტალინი რუსი შოვინისტის ხედვებს ამჟღავნებდა, უფრო რბილი ლენინის საპირისპიროდ. მაგალითად, სტალინი საბჭოთა რესპუბლიკების კავშირის წინააღმდეგ გამოდიოდა. მისი აზრით, უნდა აღედგინათ დიდი რუსეთი და სხვადასხვა ხალხები, მათ შორის კავკასიელები, ავტონომიური სახით შევიდოდნენ მის შემადგენლობაში. გაიმარჯვა ლენინის პოზიციამ – შეიქმნა საბჭოთა რესპუბლიკები და ფორმალურად მათ საბჭოთა კავშირიდან გასვლის უფლებაც მიენიჭათ. სამაგიეროდ, სტალინმა არ დაუშვა სამხრეთ კავკასიის რესპუბლიკების საბჭოთა კავშირში ინდივიდუალურად შესვლა და მათგან ამიერკავკასიის საბჭოთა სოციალისტური ფედერაციული რესპუბლიკა შექმნა, რომელმაც 1922-1936 წლებში იარსება. შესაბამისად, საბჭოთა რესპუბლიკათა ფიქტიურ სუვერენიტეტშიც, სამხრეთ კავკასიელები „მატრიოშკას“ ყველაზე პატარა ფიგურებს გავდნენ, რადგან ისინი ჯერ ამიერკავკასიის ფედერაციაში გააერთიანეს და შემდეგ ეს ფედერაცია საბჭოთა რესპუბლიკების კავშირში შეიყვანეს.
ლენინის ინიციატივით, 1920-იან წლებში საბჭოთა კავშირში მოქმედებდა ეროვნებათა „კორენიზაციის“ პოლიტიკა. ყველაზე მცირე ეროვნებებსაც მიეცათ ეროვნულ ენაზე სკოლების, კულტურისა და ხელოვნების განვითარების საშუალება. ცხადია, განათლებაც, კულტურაცა და ხელოვნებაც მარქსიზმ-ლენინიზმის იდეოლოგიური საბურველით იყო გაჯერებული. ლენინმა ეს ორი მიზნით გააკეთა: 1. ყველა რევოლუციურ ხელისუფლებას სჭირდება, რომ გაავლოს მკაფიო ზღვარი და აჩვენოს განსხვავება მის წინამორბედთან. „კორენიზაცია“ ხაზს უსვამდა მეფის რუსეთის ველიკორუსულ შოვინიზმს და, მის საპირისპიროდ, ბოლშევიკთა „ფორმით ეროვნულ და შინაარსით სოციალისტურ“ პოლიტიკას; 2. მარქსისტ-ლენინისტური დოქტრინები ისწავლებოდა როგორც ახალი რელიგია. ვინაიდან საბჭოთა იმპერიის მოზრდილი ნაწილი რუსულად საერთოდ ვერ საუბრობდა, იდეოლოგიის წარმატება, მისი საყოველთაო გავრცელება უფრო ადვილი ეროვნულ ენებზე იქნებოდა. ეროვნულ ენებზე კულტურისა და განათლების გავრცელებამ ნაციონალიზმები ზოგგან შექმნა, ხოლო სხვაგან გააძლიერა. ათწლეულების შემდეგ, რესპუბლიკებში ჩასახულმა/განვითარებულმა ნაციონალიზმმა ანტირუსული ხასიათი მიიღო და ბუმერანგივით დაუბრუნდა იმპერიას, რასაც რონალდ სუნიმ „წარსულის შურისძიება“ უწოდა.
1930-იან წლებში სტალინმა „კორენიზაციის“ პოლიტიკა ტიტულარული ერების პოლიტიკით შეცვალა. სამოკავშირეო რესპუბლიკებში იყვნენ „მასპინძელი“ ერები და „სტუმარი“ ეთნიკური უმცირესობები. თუ რომელ მათგანს განეკუთვნებოდა ადამიანი, ამას მისი პასპორტის ეროვნულ გრაფაში ჩაწერილი ეთნიკურობა განაპირობებდა. რესპუბლიკებმა კულტურულ-ეთნოგრაფიულ-ნაციონალისტური სახე მიიღეს და ამ თვალსაზრისით უფრო ნაკლებად ინკლუზიურები გახდნენ „სტუმარი“ ეთნიკური ჯგუფების მიმართ. ამან წაახალისა მიგრაციული პროცესები, რამაც საქართველო უფრო ქართული, სომხეთი უფრო სომხური და აზერბაიჯანი უფრო აზერბაიჯანული გახადა.
„კორენიზაციის“ პოლიტიკის მოშლის შედეგად, საბჭოთა კავშირში დამკვიდრდა „წინ წასულ“ და „ჩამორჩენილ“ ერებად ეროვნებათა არაფორმალური სეგრეგაცია. „ჩამორჩენილები“ იყვნენ ისინი, რომელთაც არ ჰქონდათ საკმარისად განვითარებული ლიტერატურული ენა და კულტურა. ცენტრალური აზიელებისთვის, ჩრდილო კავკასიელებისთვისა და ციმბირის ხალხებისთვის რუსული იქცა განათლებისა და სახელმწიფო სამსახურის ენად. მათი ელიტები რუსიფიცირდნენ. უკრაინელები და ბელარუსები მართალია კულტურულად „წინ წასულები“ იყვნენ, მაგრამ ისინი რუსებთან ზედმეტად ახლო მდგომებად ითვლებოდნენ იმისთვის, რათა ცალკე კულტურულ-ლინგვისტური იდენტობა მინიჭებოდათ. ასე მაგალითად, საბჭოთა კავშირის დაშლის მომენტისთვის, ბელარუსის დედაქალაქ მინსკში არ იყო არც ერთი ბელარუსულენოვანი სკოლა; უკრაინული სკოლა არ არსებობდა აღმოსავლეთ უკრაინის მილიონიან ქალაქ დონეცკში. საბჭოთა კავშირის წინამორბედი რუსეთის იმპერია რუსებს სამ ნაწილად ყოფდა: ველიკორუსები (ანუ რუსები), მალოროსები (ანუ უკრაინელები), თეთრი რუსები (ანუ ბელარუსები). სტალინმა ეს მიდგომა აღადგინა, ეს მიუხედავად იმისა, რომ უკრაინისა და ბელარუსის საბჭოთა რესპუბლიკები რუსეთის ფედერაციის შემადგენლობაში ფორმალურად არ შეუყვანია.
განათლების სისტემასა და ადმინისტრაციაში ეროვნული ენები შეინარჩუნეს სამმა სამხრეთ კავკასიურმა და სამმა ბალტიურმა რესპუბლიკამ, როგორც „წინ წასულმა“ ეროვნებებმა. რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში მყოფ ბალტიის რეგიონში წერა-კითხვის მცოდნეთა დონე ყველაზე მაღალი იყო; ლიტვაში, ლატვიასა და ესტონეთში საუნივერსიტეტო ცხოვრება საუკუნეებს ითვლიდა; 1940 წელს საბჭოთა ოკუპაციამდე, მთელი 22 წლის მანძილზე, ამ რესპუბლიკებს დამოუკიდებელი, ეროვნული სახელმწიფოები ჰქონდათ თავისი განათლების სისტემითა და ადმინისტრაციით. ამიტომ, მათი ენები და კულტურა მზად მყოფად ჩაითვალა იმისთვის, რათა თავიანთი ლინგვისტური ავტონომია შეენარჩუნებინათ. ქართველებსა და სომხებს, მინიმუმ, თხუთმეტსაუკუნოვანი განგრძობითი სადამწერლობო ტრადიცია, ლიტერატურული ენა, ეროვნული მწერლობა და სკოლა ჰქონდათ. ამიტომ, ისინიც მზად ჩაითვალნენ ლინგვისტური ავტონომიის შესანარჩუნებლად. ქართველებისა და სომხების რეგიონულ პაკეტში მოხვდნენ აზერბაიჯანელებიც, რომლებსაც კირილიცაზე და ლათინურზე დაფუძნებული ანბანები შეუქმნეს, ნაცვლად მანამდე გამოყენებული არაბული ანბანისა. სამივე რესპუბლიკაში, ენათმეცნიერების ინსტიტუტებმა ბევრი იმუშავეს ენობრივი სტანდარტების კოდიფიკაციისათვის.
საბჭოთა რესპუბლიკებში ჩამოყალიბდა სამეცნიერო ისტორიოგრაფია და შეიქმნა ერების კოლექტიური მეხსიერებაც. ივანე ჯავახიშვილის, სიმონ ჯანაშიასა და ნიკო ბერძენიშვილის ავტორობით 1943 წელს გამოიცა სახელმძღვანელო – „საქართველოს ისტორია უძველესი დროიდან მეცხრამეტე საუკუნის დამდეგამდე“. ეს წიგნი პირადად სტალინმა დაარედაქტირა. ამ წიგნში გატარებული „მეტა ნარატივი“ ზუსტად იგივეა, რაც თანამედროვე ქართველების კოლექტიური მეხსიერება და თანამედროვე სახელმძღვანელოებში გაწერილი პოსტულატები. მეცხრამეტე საუკუნემდელ ისტორიაში ქართველებს უფლება მიეცათ ეწერათ პოლიტიკურ ნაციონალიზმზე, ჰეროიკულ განმათავისუფლებელ ბრძოლებზე, ეროვნული ისტორია წარმოედგინათ მსხვერპლისა და აგრესორის მუდმივ დაპირისპირებად მაშინ, როდესაც აგრესორი მუსლიმური სამყარო იყო. სწორედ ამიტომ, ზემოხსენებული წიგნი მეცხრამეტე საუკუნის დამდეგზე ჩერდებოდა. მეცხრამეტე საუკუნიდან კი შემოდიოდა ახალი ნარატივი – რუსეთი, რომელმაც იხსნა ქვეყანა მუსლიმური ლაშქრობებისგან. აქ უკვე პოლიტიკური ნაციონალიზმი აიკრძალა, რადგან დამპყრობელი სახელმწიფო რუსეთი იყო და ქართველი ისტორიკოსები კულტურულ ნაციონალიზმით, ანუ იმით უნდა შემოფარგლულიყვნენ, რაც საბჭოთა კავშირშიც დაშვებული იყო. სტალინიზმის ეპოქაშივე დაიწერა (თუმცა 1955 წელს გამოქვეყნდა) პავლე ინგოროყვას „გიორგი მერჩულე“, რამაც ქართველთა ტიტულარული ერობის იდეოლოგიური საფუძველი გაამყარა აფხაზეთის მიმართულებით.
აზერბაიჯანულ ისტორიოგრაფიაში გაჩნდა „ალბანური თეორია“, რომლითაც თანამედროვე აზერბაიჯანელები ალბანეთის ქრისტიანული სახელმწიფოს მემკვიდრეებად ცხადდებოდნენ. ამით „დაძველდა“და თურქებისგან დისტანცირდა მათი ისტორია. ამასთანავე, პირველად ისტორიაში, აზერბაიჯანელებად აღიწერნენ ქვემო ქართლში მცხოვრები ბორჩალოელები.
მსგავსად ქართველებისა და კიდევ უფრო მძაფრად, სომხურ ისტორიოგრაფიაში გასაქანი მიეცა ანტიმუსლიმურ პოლიტიკურ ნაციონალიზმს. ეს არ ყოფილა საბჭოთა გამოგონება, მეცხრამეტე საუკუნეშიც, მეფის რუსეთი ქართველებისა და სომხების ლოიალურობის უზრუნველსაყოფად მუსლიმურ საფრთხეს იყენებდა. რადგან დასავლეთ სომხეთი მეოცე საუკუნემდე თურქეთის შემადგენლობაში იყო, სომეხ ისტორიკოსებს მეცხრამეტე საუკუნის ისტორიაზეც შეეძლოთ პოლიტიკური ნაციონალიზმის ჭრილში წერა – რუსეთ-ოსმალეთის ომები, რუსეთის მიერ სომხური მოსახლეობის დაცვა, რუსეთის მიერ სომხეთის ისტორიული მიწების გათავისუფლება, ანტიოსმალური აჯანყებები, სომეხთა გენოციდი და სხვა.
სტალინს უყვარდა ისტორიის კითხვა, ისტორიული სიმბოლიზმები და თავს რუსი იმპერატორების მემკვიდრედაც მიიჩნევდა. 1930-იანი წლებიდან აიკრძალა იმპერატორებზე (ნიკოლოზ მეორის გამოკლებით) კნინობითი საუბარი, ივანე მრისხანისგან შეიქმნა ძლიერი სახელმწიფოს მშენებლის იმიჯი; 1945 წელს დასავლეთ ფრონტზე გამარჯვების შემდეგ, სტალინმა საიუბილეო მონეტა გამოუშვა, რომელშიც მისი პორტრეტი დასავლეთისკენ იხედებოდა, ხოლო იაპონიის ფრონტზე გამარჯვების შემდეგ აღმოსავლეთისკენ მომზირალი სტალინის მონეტა გამოიცა. ამ ორი მონეტით მან იმპერიული გერბი – დასავლეთისა და აღმოსავლეთისკენ მომზირალი ორთავიანი არწივი განასახიერა. სტალინმა აღადგინა იმპერიის საზღვრები – შეიერთა ბალტიის რესპუბლიკები, მარიონეტული კომუნისტური რეჟიმები შექმნა აღმოსავლეთ ევროპაში, გავლენა გაავრცელა ფინეთზე, მის ხელში იყო სამხრეთ კავკასია. მას ასევე სურდა იმპერატორების ოცნების ასრულება – კონსტანტინოპოლის (სტამბულის) და სრუტეების დაკავება; ამასთან ერთად, დასაბრუნებელი იყო 1921 წლის მოსკოვისა და ყარსის ხელშეკრულებებით თურქეთისთვის გადაცემული სომხეთისა და საქართველოს ისტორიული მიწები – ყარსი, არდაგანი და ართვინი. მეორე მსოფლიო ომის დასრულების შემდეგ, შესაბამისი მზადებაც დაიწყო. თურქეთის საზღვართან მობილიზდა წითელი არმია; საქართველოსა და სომხეთის პატრიარქებმა ამბიონიდან ქადაგებდნენ თურქეთის ტერიტორიაზე დარჩენილ ქართულ და სომხურ კულტურულ მემკვიდრეობის შესახებ; ისტორიკოსებმა დაიწყეს წერა აღნიშნულ საკითხებზე; საქმეში ჩაერთო ინტელიგენციაც – ახალგაზრდა პოეტმა, გრიგოლ აბაშიძემ დაწერა ლექსი „ოცნება ტრაპიზონის ოლქკომზე“. ამ მოთხოვნებს მხარს უჭერდა და უერთდებოდა ბოლშევიკებისგან დევნილი, მაგრამ ასევე ოსმალურ გენოციდს გაქცეული დასავლეთ სომხური ემიგრაცია. თითქოს ყველაფერი მზად იყო საბჭოთა კავშირის თურქეთში შესაჭრელად, მაგრამ 1947 წელს გამოქვეყნდა ამერიკის პრეზიდენტის, ჰარი ტრუმანის დოქტრინა, რომელიც თურქეთსა და საბერძნეთს საბჭოთა საფრთხისგან დაცვას პირდებოდა. ამ დროს შეერთებულ შტატებს, განსხვავებით საბჭოთა კავშირისგან, უკვე ჰქონდა ბირთვული იარაღი. 1949 წელს, როდესაც სსრკ-მ ატომური ბომბი შექმნა, შეიქმნა ჩრდილოატლანტიკური ხელშეკრულების ორგანიზაცია – NATO, რომელშიც თურქეთიც გაწევრიანდა. სტალინს უკან დახევა მოუწია. შესაბამისად, არ რეალიზდა ქართველებისა და სომხების ტერიტორიული მისწრაფებები.
მოკავშირე რესპუბლიკებს შიგნით განვითარებული ნაციონალიზმი ერთმანეთისადმი არსებულ ტერიტორიული პრეტენზიებს საბჭოთა მმართველობის დროსაც არ აცხრობდა. ლავრენტი ბერიას დავალებით, კანდიდ ჩარკვიანი რუსეთის ფედერაციისგან სოჭის, ხოლო აზერბაიჯანისგან საინგილოს გადაცემას მოითხოვდა; ფილიპე მახარაძეს საქართველოსთვის ყარაიაზის ველის დაბრუნება სურდა. თავის მხრივ, აზერბაიჯანელები ქვემო ქართლს ითხოვდნენ. ცხადია, სტალინიზმის ეპოქაში ეს მოთხოვნები ფართო დაპირისპირებაში ვერ გადაიზრდებოდა, მაგრამ აშკარა იყო, რომ რეგიონში „პროლეტარულ ძმობასა“ და ჰარმონიას არ დაუსადგურებია.
1943-1944 წლებში სამხრეთ საქართველოდან გაასახლეს საბჭოთა რეჟიმისთვის არასანდო თურქი მესხები და გერმანელები, ხოლო ჩრდილოეთ კავკასიიდან – ჩეჩნები, ინგუშები და სხვა ეროვნებები. საქართველოს ისტორიული საზღვრების “სანდო ელემენტებით” დასასახლებლად, მათ ადგილას სამხრეთ საქართველოში ჩაასახლეს რაჭველები და იმერლები; იგივე რაჭველები და იმერლები ჩასახლდნენ აღმოსავლეთ საქართველოს საზღვარზე, ლაგოდეხის რაიონში. 1980-იან წლებში, სამცხე ჯავახეთში ჩაასახლეს აჭარელი, ხოლო ქვემო ქართლში – სვანი ეკომიგრანტები. საქართველო-აზერბაიჯანის საზღვარი მდინარე ალაზანს მისდევდა, რომელმაც საქართველოსკენ იცვალა კალაპოტი და ქართული მიწების ნაწილი მდინარის მიღმა დარჩა. იმისთვის რათა არ დაეშვა აზერბაიჯანის მიერ ალაზნის მარცხენა ნაპირის ათვისება, საბჭოთა საქართველოს ხელისუფლებამ 1980-იან წლებში ამ ტერიტორიებზე სოფლები ააშენა და ქართველები ჩაასახლა. 1970-იან წლებში, ედუარდ შევარდნაძის ინიციატივით, თუშეთისკენ მიმავალი საავტომობილო გზა გაიყვანეს და დაიწყო თუშებისა და ხევსურების მშობლიურ მიწებზე დაბრუნების კამპანია. ეს უზრუნველყოფდა კავკასიონის ქედს გადაღმა არსებული ქართული მიწების ქართველთა ხელში ყოფნას. კიდევ უფრო ადრე, 1943-1955 წლებში ჩეჩნების, ინგლუშების, ყარაჩაელებისა და ჩერქეზების გასახლების შემდეგ, მათი ტერიტორიები საქართველოს საბჭოთა რესპუბლიკას შეუერთდა, შეიქმნა ქლუხორისა და ახალხევის რაიონები, სადაც ასევე ქართველები ჩაასახლეს. დესტალინიზაციის პერიოდში, 1955 წელს მიწებიცა და სახლებიც დაუბრუნდათ ისტორიულ მესაკუთრეებს. ვაკისა და საბურთალოს რაიონების მშენებლობით, 1970-იანი წლების დედაქალაქში ეთნიკურად ქართული მოსახლეობის წილმა 50%-ს გადააჭარბა. შრომითი მიგრაცია იყო აფხაზეთის მიმართულებითაც, სადაც ქართველთა ხვედრითმა წილმა 1989 წლის მდგომარეობით 45%-ს მიაღწია.
ეთნიკური ჰომოგენიზაციის ანალოგიური ტენდენციები იყო სამეზობლოშიც. 1920-იან წლებში აზერბაიჯანის კომპარტიაში რუსები და სომხები დომინირებდნენ, მაგრამ მომდევნო ათწლეულებში პარტია სრულად აზერბაიჯანული გახდა. დედაქალაქი ბაქო, რომლის კულტურულ და პოლიტიკურ ცხოვრებას რუსები და სომხები აძლევდნენ ტონს, აზერბაიჯანულ ქალაქად გადაიქცა. 1917 წელს ერევნის გუბერნიაში სომხური მოსახლეობის წილი 55%-ს არ აჭარბებდა, ხოლო ქალაქ ერევანში სომხები უმცირესობაში იყვნენ. თუმცა, საბჭოთა კავშირის დაშლის მომენტისთვის ერევანიც და სომხეთის რესპუბლიკაც, ფაქტობრივად, მონოეთნიკურ და ჰომოგენურ ერთეულებს წარმოადგენდნენ.
როგორც წინა ბლოგში აღინიშნა, ისტორიის მანძილზე სომხები დიასპორულ ერად ჩამოყალიბდნენ. საბჭოთა დროსაც, უფრო მეტი სომეხი საზღვარგარეთ ცხოვრობდა, ვიდრე საკუთრივ სომხეთის საბჭოთა სოციალისტურ რესპუბლიკაში. ისევე როგორც ებრაელებს ჰოლოკოსტი, სომხებს 1915 წლის გენოციდის მეხსიერება აერთიანებდათ. არ არსებობს დაზუსტებული მონაცემი თუ რამდენი ადამიანი შეეწირა გენოციდს, მაგრამ ერთი ფაქტია – გენოციდამდელ ოსმალეთში 2.1 მილიონი სომეხი ცხოვრობდა, ხოლო გენოციდის შემდეგ თითქმის აღარავინ. ვინც გაასწრო საშინელ ხოცვა-ჟლეტას და ემიგრაციაში წავიდა, სამუდამოდ გაიყოლა ეს მეხსიერება, რომელიც სომეხ ხალხში დღემდე ცოცხლობს. საბჭოთა სომხეთში გენოციდის მეხსიერების კულტივირებას ხელი ეწყობოდა. ეს ბუნებრივიც არის, რადგან მისი ჩამდენი – თურქეთი – ნატოს წევრი სახელმწიფო და საბჭოთა კავშირის მტერი იყო. 1965 წელს, გენოციდის 50 წლისთავზე, ერევნის ქუჩებში ასიათასობით ადამიანი გამოვიდა და გენოციდის აღიარება მოითხოვა. ამ მასშტაბის არასანქცირებული მიტინგი უპრეცედენტო მოვლენა იყო საბჭოთა კავშირში. როდესაც გაცილებით უფრო ნაკლები ქართველი შეიკრიბა 1956 წლის დემონსტრაციაზე თბილისში, საბჭოთა ხელისუფლებამ ხალხი დახოცა, მაგრამ 1965 წლის ერევნის პროტესტი მიმართული იყო არა საბჭოთა ხელისუფლების, არამედ ნატოს წევრი თურქეთის წინააღმდეგ. ამიტომ, ეს დემონსტრაცია წაახალისეს იმით, რომ 1967 წელს, ერევანთან ახლოს, წიწერნაკაბერდის მთაზე გაიხსნა გენოციდის მსხვერპლთა მემორიალი.
თუმცა, სომხებში ანტითურქული და ანტიმუსლიმური სენტიმენტების წახალისებით, საბჭოთა ხელისუფლება უნებლიედ აღვივებდა ანტიაზერბაიჯანულ განწყობებსაც, რადგან სომეხთა კოლექტიურ მეხსიერებაში თურქები და აზერბაიჯანელები ერთი ხალხია. მათი ხედვით, თუ თურქებმა 1915 წელს ჩაატარეს გენოციდი, აზერბაიჯანელებმა 1918 წელს ბაქოში და 1920 წელს შუშაში მოაწყვეს სომეხთა პოგრომები. ამიტომ, 1965 წლის ერევნის დემონსტრაცია მხოლოდ გენოციდის აღიარების მოთხოვნით არ შემოიფარგლა, მან დასავლეთ სომხეთის, ნახჭევანისა და ყარაბაღის სომხეთისთვის შეერთებაც მოითხოვა. რასაკვირველია, საბჭოთა კავშირს ამ მოთხოვნების დაკმაყოფილება არ შეეძლო, ხოლო სომხები იმ ეტაპზე უფრო შორს ვერ წავიდოდნენ. თუმცა, აშკარად ჩანდა, რომ ნაციონალიზმი სულ უფრო მეტად ღვივდებოდა და როდესაც იმპერიას დასუსტებულს დაიგულებდა, აგრესიულად ამოვიდოდა ზედაპირზე დაგროვილი სენტიმენტები.
საბჭოთა იმპერიამ, მარქსიზმ-ლენინიზმა, ხალხთა მეგობრობისა და პროლეტარული ძმობის ლოზუნგებმა ეროვნული საკითხი ვერ გადაწყვიტა. ხშირ შემთხვევაში, წინააღმდეგობრივმა საბჭოთა ეროვნულმა პოლიტიკამ ნაციონალიზმი მხოლოდ გააღრმავა, სამოქალაქო და ინკლუზიური ნაციონალიზმის ნაცვლად, ეთნონაციონალიზმი შექმნა, რამაც კონფლიქტების ახალი ძალით განახლებისა და საბჭოთა იმპერიის საბოლოო დაშლისთვის შეამზადა ნიადაგი. ამაზე უკვე შემდეგ წერილში.
ბექა კობახიძე
ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის თანამედროვე საქართველოს ისტორიის სამაგისტრო პროგრამის ხელმძღვანელი, პროფესორი.
